Behruzbek Hamidov
Muhandislik psixologiyasi operatorlar faoliyati va mashinalarning ishlashi o’rtasidagi yaqin aloqalarni o’rganadi, bunda odamlar etakchi rol o’ynaydi. Inson va texnika mos ravishda mehnat predmeti va quroli sifatida qaraladi. Ya’ni inson va texnika o‘rtasida shakllangan munosabatlar ilmiy fanning predmeti hisoblanadi.
Muhandislik psixologiyasining rivojlanish tarixi
Texnologiya va psixologiya elementlarini birlashtirgan ilmiy bo’lim uch bosqichda rivojlandi:
XX asrning 20-60 yillari
Bu davrda intizom endigina paydo bo’lgan edi. Amaliy tadqiqotlarning bilimlari va natijalari to’plandi. Ushbu sohadagi ilmiy yutuqlarning asosi texnologiyaning jadal rivojlanishi va ushbu tendentsiya bilan bog’liq ilmiy tajribalar edi.
Muhandislik psixologiyasining otalari Amerika, Angliya va SSSR mutaxassislari edi. Rossiyada bu yo’nalish texnologiya va mehnat psixologiyasiga bag’ishlangan ishlanmalardan boshlandi. 50-yillarda ishlab chiqarish psixologiyasi laboratoriyasi paydo boʻldi, unga B. Lomov rahbarlik qildi. Keyinchalik u “Inson va texnologiya” monografiyasini yozdi va bu sohadagi ko’plab tadqiqotlar uchun turtki bo’ldi.
60-90 yil
Oldindan olingan empirik ma’lumotlar uchun nazariy asos berilgan. Muhandislik psixologiyasiga antropotsentrizm prizmasi orqali qaraladi. Aynan shu bosqichda inson sub’ekt, texnologiya – vosita degan fikr paydo bo’ladi.
Agar 60 yoshga to’lgunga qadar odam shaxssiz shaxs sifatida qabul qilingan bo’lsa, ikkinchi bosqichda u boshqaruv paneli bilan o’zaro aloqada bo’lgan shaxs sifatida hisobga olinadi.
Zamonaviylik
Bugungi kunda inson nafaqat tizimning elementi sifatida qaraladi. Zamonaviy muhandislik psixologiyasi texnologiya bilan birgalikda amalga oshiradigan faoliyatni loyihalashga qaratilgan.
Tadqiqot usullari
Muhandislik psixologiyasi tadqiqoti ikki usulga asoslanadi:
Suhbat
Bu usul operator qayerda va nima uchun xato qilganini aniqlash zarur bo’lganda tanlanadi. Suhbat tabiatan profilaktika ham bo’lishi mumkin.
Suhbat davomida odamga oldindan tayyorlangan savollar beriladi. Ularning shakli va tartibi sub’ektning qanday munosabatda bo’lishiga va suhbat qanday o’zgarishiga qarab o’zgaradi.
Kuzatuv
Passiv usullarga ishora qiladi. Kuzatuvchi operatorni kuzatadi va u qanday taassurot qoldiradi:
malakali;
ishlashga yaroqli;
ish jarayoni uchun muhim qarorlar qabul qilishga tayyor;
operativ;
harakatlarida aniqlik;
his-tuyg’ularni nazorat qilish va xotirjamlikni saqlashga qodir.
Tadqiqot natijalarini ob’ektiv izohlash uchun kuzatuvchi operator ishining nuanslarini yaxshi bilishi kerak. Shuningdek, u ushbu maxsus tadqiqot usulining psixologik nozik tomonlarini tushunishi va kuzatishga qo’yilgan vazifani aniq tushunishi kerak.
Ikki ilmiy fanning sinteziga aylangan muhandislik psixologiyasi mehnat sohasining rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Aynan uning yordami bilan inson va mashinaning o‘zaro ta’sirini osonlashtiradigan va mehnat jarayonini yanada samaraliroq qiladigan yangi texnologiyalar joriy etilmoqda.
Muhandislik psixologiyasining amaliy ahamiyatini ortiqcha baholab bo’lmaydi. Bu murakkab texnik tizimlar bilan o’zaro aloqada bo’lgan xodimlar uchun yuqori sifatli professional va psixologik tayyorgarlikni ta’minlaydi va stress darajasini pasaytirishga yordam beradi. Ish unumdorligi ham kam vaqt sarflanganda oshadi.
Har xil turdagi asbob-uskunalar bilan ishlaganda, odam ko’pincha stressning yuqori darajasining egasiga aylanadi. “Miyani zararsizlantirish” Vikium kursi stressni kamaytirishga va psixikangizni tartibga solishga yordam beradi.
Izzattillo Islomov
