Behruzbek Hamidov
Xitoydagi erta o’smirlar o’rtasida o’tkazilgan tadqiqot shuni ko’rsatdiki, narsissizm darajasi yuqori bo’lgan odamlar boshqalarni kiberbullyingga va onlayn prososyal xatti-harakatlarga ko’proq moyil bo’lishadi. Ehtimol, o’spirinlarda yolg’izlikni his qilish, narsisizm e’tiborni qaratishga olib keladi, bu esa, o’z navbatida, kiberbulling va onlayn prososyal xatti-harakatlarga olib keladi. Tadqiqot International Journal of Behavioral Developmentda chop etilgan.
Narsissizm – bu o’zini o’zi qadrlashning haddan tashqari tuyg’usi va o’z ehtiyojlari, istaklari va yutuqlariga jiddiy e’tibor berish bilan tavsiflangan shaxsiy xususiyatdir. Narsisistik tendentsiyalarga ega bo’lgan odamlar ko’pincha hayratga muhtoj bo’lishadi va odatda boshqalarga nisbatan hamdardlik bildirmaydilar. Bunday shaxslar o’zini o’zi yo’naltiruvchi harakatlar bilan shug’ullanishga moyil bo’lib, o’z ehtiyojlarini qondirish uchun boshqalarni manipulyatsiya qilishlari yoki ulardan foydalanishlari mumkin. Narsisizmning ma’lum darajasi normal deb hisoblansa-da, u shaxslararo munosabatlarga to’sqinlik qilganda va insonning ijtimoiy va kasbiy faoliyatiga ta’sir qilganda tashvishga aylanadi.
Aniq narsissizmga ega yoshlar ko’pincha ijtimoiy tarmoqlarda o’zlarini targ’ib qilishadi. Ular maqomga erishish uchun boshqalarga nisbatan ham antagonistik, ham prosotsial xatti-harakatlar bilan shug’ullanadilar. O’tgan tadqiqot tadqiqotlari asosan narsisistik shaxslarning tajovuzkor xatti-harakatlariga qaratilgan bo’lsa, bunday shaxslarning ijtimoiy xulq-atvoriga nisbatan kam e’tibor berilgan.
Tadqiqot muallifi Ying Vang va uning hamkasblari yoshlardagi narsisizmning tajovuzkor va ijtimoiy tomonlarini o’rganishni xohlashdi. Ular erta o’smirlardagi narsissizm, tengdoshlar tomonidan qo’llab-quvvatlanmaslik (yolg’izlik) va bu omillar o’rtasidagi o’zaro ta’sir strategik e’tiborni jalb qilish yoki impulsivlik orqali tajovuzkor va ijtimoiy xulq-atvorni bashorat qilishini tekshirishni maqsad qilgan.
Ularning farazlariga ko’ra, aniqroq narsissizm diqqatni jalb qilishning kuchayishi bilan bog’liq bo’lib, kiberbulling va onlayn prososyal xatti-harakatlarga olib keladi. Bundan tashqari, ular yolg’izlik e’tiborni jalb qilish va bu onlayn xatti-harakatlarni qo’zg’atishi mumkin, bir vaqtning o’zida ularning narsisizm bilan aloqasini kuchaytiradi, deb taxmin qilishdi. Kiberbulling raqamli texnologiyalardan foydalanishni, ko’pincha zararli xabarlar, yolg’on ma’lumotlarni tarqatish yoki onlayn ta’qib qilish orqali boshqalarni bezovta qilish, tahdid qilish yoki zarar etkazishni o’z ichiga oladi.
Tadqiqotda Xitoyning Guangdong provinsiyasi, Shenchjen shahridagi yuqori darajada rivojlangan tumandan 213 nafar o‘rta maktab o‘quvchilari ishtirok etdi. Ushbu talabalarning ota-onalarining yarmidan ko’pi kollej yoki undan yuqori ma’lumotga ega bo’lgan. Ishtirokchilarning o‘rtacha yoshi 13 yosh bo‘lib, aksariyati Xitoydagi eng mashhur ijtimoiy media platformalaridan biri bo‘lgan WeChat va QQ’ning faol foydalanuvchilari edi.
Ishtirokchilar narsissizm (bolalik narsissizmi shkalasi), yolg’izlik (bolalikdagi yolg’izlik shkalasi), ijtimoiy tarmoqlarda e’tiborni jalb qilish (5 bandlik shkala), impulsivlik (ego nazorat ostidagi shkalasi), kiberbullying huquqbuzarliklarini baholashni yakunladilar. mavjud kiberbullying shkalasidan ma’lumotlar to’plami) va onlayn prososyal xatti-harakatlar (4 ta element).
Tadqiqot mualliflari kuzatilgan xulq-atvor tendentsiyalari va shaxsiy xususiyatlar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish uchun statistik modelni ishlab chiqdilar va sinab ko’rdilar. Model aniqroq narsissizmga ega bo’lgan shaxslar ko’proq onlayn prososyal xatti-harakatlarni namoyon etishini aniqladi.
Kiberbulling bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik kuzatilmagan bo’lsa-da, ortib borayotgan narsisistik tendentsiyalar ko’proq e’tiborni jalb qiladigan xatti-harakatlarga olib keldi, bu esa kiberbulling va onlayn ijtimoiy faoliyatga olib keldi. Shunisi e’tiborga loyiqki, narsisizm kuchaygan shaxslar kamroq aniqlangan narsisistik xususiyatlarga ega bo’lganlarga qaraganda ko’proq dürtüsel bo’lmagan.
Yolg’iz odamlar e’tiborni jalb qiladigan xatti-harakatlarga, impulsivlikka va boshqalarni kiberbullying qilishga ko’proq moyil bo’lgan. Ular onlayn prososyal xatti-harakatlar bilan shug’ullanish ehtimoli kamroq edi. Model yolg’izlikning kiberbulling va onlayn prososyal xatti-harakatlarga ta’sirining bir qismi diqqatni jalb qilish va impulsivlik bilan bog’liqligini ko’rsatdi.
Yolg’izlik narsisizm va diqqatni jalb qilish o’rtasidagi bog’liqlik kuchini tartibga soldi. Biror kishi yolg’iz bo’lganida, yuqori narsisizm e’tiborni yanada ko’proq izlashga olib keldi. Biroq, odam yolg’iz bo’lmaganida, bu aloqa yo’q edi.
“Ushbu natijalar shuni ko’rsatadiki, narsisistik yoshlarning onlaynda tajovuzkor va ijtimoiy xulq-atvori tan olinishi uchun strategik harakatlarni ifodalashi mumkin. Bu assotsiatsiyalar yuqori yolg’izlik kontekstida kuchliroq bo’lib, maqomni yo’qotish kontekstlarini yuqori darajadagi narsisistik e’tiborni jalb qilish uchun potentsial xavf omili sifatida ta’kidlab o’tdi “, deb xulosa qilishdi tadqiqot mualliflari.
Tadqiqot narsisizm, yolg’izlik va onlayn xatti-harakatlar o’rtasidagi bog’liqliklarga oydinlik kiritadi. Shu bilan birga, shuni hisobga olish kerakki, tadqiqot loyihasi natijalardan hech qanday aniq sabab-oqibat xulosalarini chiqarishga imkon bermaydi. Bundan tashqari, barcha ma’lumotlar o’z-o’zidan olingan hisobotlardan olingan bo’lib, ular narsisistik shaxslarni o’rganayotganda, ayniqsa, ijtimoiy manfaatdorlikka moyil bo’ladi.
Izzattillo Islomov
