Izzattillo Islomov
Biz kuchli his-tuyg’ularni boshdan kechirganimizda, miyaning “hissiy” qismi, amigdala, ularni bu his-tuyg’ular bilan bog’liq bo’lgan voqealarning ko’plab tafsilotlari bilan birga eslab qoladi.
Biz o’sib ulg’aygan sayin, bu hissiy xotiralar shaxsiyatimizning rivojlanishiga ta’sir qiladi: ular bizning fikrlashimizni, xatti-harakatlarimizni va tajribalarimizni shakllantiradi. Shu bilan birga, biz ko’pincha bu his-tuyg’ularga sabab bo’lgan va hissiy reaktsiyalar bilan bog’liq bo’lgan ba’zi gormonlar ishlab chiqarishga hissa qo’shgan voqealarni unutamiz.
Shu munosabat bilan, psixoterapevtlarning vazifasi odamga boshqarib bo’lmaydigan his-tuyg’ular asirlikida “qolib qolmaslik” uchun hozirgi va o’tmish o’rtasidagi aloqani tiklashdir.
Ko’pincha bizning reaktsiyalarimiz o’tmishdagi tajribalarga asoslanadi va hozir sodir bo’layotgan narsalarga mos kelmaydi
Neyrobiolog Antonio Damasio bir marta shunday degan edi: “Biz o’zingizni qanday his qilishni biladigan o’ylaydigan mashinalar emasmiz. Biz o’ylay oladigan aqlli mashinamiz.” U miyada saqlanadigan har bir xotira hissiy ma’noga ega bo’lgan nazariyani taklif qildi.
Shunday qilib, biz birinchi navbatda eng kuchli his-tuyg’ular bilan nima bog’liqligini eslaymiz. Bundan tashqari, bunday uyushmalar bizga yaxshiroq qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Axir, xotira nafaqat o’tmish faktlarini saqlash uchun, balki kelajakni ishonchliroq bashorat qilish uchun ham mavjud.
Emotsional xotira faollashganda nima bo’ladi? Ko’pincha, biz aytamiz, xuddi shu xotira miyamizda “yozib olingan” paytdagidek qilamiz va his qilamiz. Boshqacha qilib aytganda, biz boshqa vaqtda va boshqa joyda sodir bo’lgan voqealarga qanday munosabatda bo’lsak, hozirgi vaziyatga ham shunday munosabatda bo’lamiz.
Natijada, biz to’satdan g’azablanamiz, g’azablanamiz, tajovuzkor tarzda himoyalanamiz yoki hech qanday sababsiz qo’rqoqcha qochib ketamiz, o’z huquqlarimiz uchun turishdan bosh tortamiz. Ko’pincha bunday reaktsiyalar hozirgi vaziyatga mos kelmaydi, chunki ular o’tmishdagi hissiy tajribalarga asoslanadi va hozir sodir bo’layotgan narsalarga mos kelmaydi.
Noaniq yoki noaniq vaziyatlarda miya bizning xavfsizligimiz uchun potentsial tahdidlarni aniqlash uchun hozirgi vaziyatni o’tmishdagilar bilan taqqoslab, atrof-muhitdan tanish narsalarni qidiradi. Agar miya nima xavfli va nima xavfli ekanligini aniqlay olmasa, biz uchun mutlaqo hamma narsa xavfli bo’lib ko’rinadi.
Ovchi ajdodlarimiz uchun mukofot manbalaridan ko’ra tahdidlardan xabardor bo’lish muhimroq edi.
Inson biologik jihatdan xavf tug’diradigan yoki aksincha, mukofotni va’da qiladigan hamma narsani eslab qolish uchun dasturlashtirilgan. Biz boshdan kechirayotgan zavq yoki og’riq bu hislar bilan bog’liq xotiralarning holati va ahamiyatini oshiradi.
Evolyutsion nuqtai nazardan, bu mantiqiydir – kuchli his-tuyg’ularni uyg’otadigan hodisalar muhim biologik ahamiyatga ega. Omon qolish imkoniyatimizni yaxshilash uchun biz o’rganadigan ko’plab saboqlar qo’rquv, g’azab yoki quvonch kabi turli xil his-tuyg’ularni o’z ichiga oladi. Va bir vaqtning o’zida ishlab chiqariladigan gormonlar xotirani yaxshilaydi.
Biroq, ovchi-yig’uvchi ajdodlarimiz uchun mukofot manbalaridan ko’ra, tahdidlardan xabardor bo’lish muhimroq edi. Agar ular o’zlariga zavq bag’ishlaydigan narsalarni ololmasalar, hayot shu bilan tugamaydi. Ammo tahdidlarni sezmagan biologik turlar nobud bo’ldi. Shuning uchun salbiy xotiralar juda muhim edi. Misol uchun, agar uzoq bobokalonimiz bilan ayiq shug’ullangan bo’lsa, uning o’rtoqlari o’rmonning bu qismiga bormaslik kerakligini eslashdi.
Hozir ham xuddi shunday: do‘konga qilgan barcha sayohatlarimiz yoki yoqilg‘i quyish shoxobchasiga qilgan sayohatlarimizni eslay olmaymiz, lekin ular oldimizda turgan do‘konni o‘g‘irlamoqchi bo‘lgan yoki biz o‘zimizni benzinga botgan kunni unutmaymiz. mashinani to’ldirishga harakat qilayotganda boshdan oyoqqa. Axir, kuchli his-tuyg’ular bilan bog’liq bo’lmagan xotiralar tezda yo’qoladi, lekin biz butun hayotimiz davomida kuchli his-tuyg’ularga nima sabab bo’lganini eslaymiz.
Behruzbek Hamidov
