1 milliardga yetishi uchun insoniyatga bir necha ming yil kerak bo’ldi. Bu 19-asrning boshlarida edi. Va oradan ikki yuz yil o’tgach, sayyoramiz aholisi allaqachon 8 milliardga o’sdi. Va bu mutlaqo mantiqiy, evolyutsion biologlar va antropologlar aminlar.

Olimlar butunlay boshqa narsadan xavotirda. Aholining o’sishi ularning hisob-kitoblariga ko’ra, kerak bo’lganidan ancha sekinroq. Va birinchi navbatda, eng rivojlangan mamlakatlarda. Evolyutsion nuqtai nazardan, bu paradoks.

Yashash sharoitlari qanchalik yaxshi bo’lsa, bu sharoitda o’zini topish baxtiga sazovor bo’lgan jonzotlar shunchalik iroda bilan ko’payadi.

Bu hayvonlar va o’simliklar uchun to’g’ri keladi, bu qonun patriarxal insoniyat jamiyatlarining rivojlanishi va zamonaviy rivojlanayotgan mamlakatlar misolida tasdiqlanadi. Biroq, rivojlangan mamlakatlarda hamma narsa aksincha: turmush darajasi qanchalik baland bo’lsa, odamlarning farzand ko’rish istagi shunchalik past bo’ladi. Tug’ilish darajasidagi bunday o’zgarish demografik siljish deb ataladi va hali ham ilmiy izohga ega emas.

MIQDORMI YOKI SIFATMI?

Evolyutsiya nazariyasi genlarni keyingi avlodlarga berish har qanday tirik mavjudotning asosiy vazifasi ekanligini o’rgatadi. Va inson o’zining murakkab shaxsiga nisbatan bunday soddalashtirilgan yondashuvdan qanchalik xafa bo’lishidan qat’i nazar, bundan mustasno emas. Ammo demografik siljish evolyutsiyaga aniq ziddir. Axir sizning farzandlaringiz qanchalik kam bo’lsa, qimmatbaho genlaringizni kelajakka yuborish imkoniyati shunchalik past bo’ladi. Yoki yo’q?

2008 yilda antropolog Devid Louson tadqiqot o‘tkazdi, unda 14 mingga yaqin britaniyalik bolalar ishtirok etdi¹. Va men ko’p bolali oilalarning avlodlari atigi 1-2 bola tarbiyalangan oilalardagi tengdoshlaridan ko’p jihatdan past ekanligini aniqladim. Bu ota-onalarning e’tiboriga ham, oilaning bolalarning ta’lim va jismoniy rivojlanishiga investitsiya qilgan mablag’lariga ham tegishli. Nihoyat, kichik oilalar farzandlari ko‘p oila farzandlaridan ham o‘rtacha uzunroq bo‘lib chiqdi.

Ehtimol, bu demografik siljishning noaniq, ammo unchalik muhim bo’lmagan evolyutsion afzalligidir?

Kamroq bolalarga ko’proq sarmoya kiritib, biz genlarning uzatilishini ta’minlaymiz. Keyin biz kamroq boy merosxo’rlarning ko’proq soni bunday kafolatni ta’minlamaydi deb taxmin qilishimiz kerak. Ushbu g’oyani sinab ko’rish uchun ko’p sonli oilalarda ko’p avlodlar davomida boylik, ta’lim va bolalar sonini hisobga oladigan muhim ma’lumotlar to’plami talab qilinadi.

Devid Lousonga omad kulib boqdi. Bunday ma’lumotlar Shvetsiyada topilgan, u erda 19-asrning o’rtalaridan boshlab Uppsala shahrining 14 ming aholisi va ularning avlodlari haqidagi ma’lumotlar kuzatilgan. Louson va uning hamkasblari ularni juda sinchkovlik bilan tahlil qildilar va genlar almashinuvining “sifat kafolatlari” haqidagi taxmin noto‘g‘ri bo‘lib chiqqanini tan olishga majbur bo‘ldilar².

Ha, o’tgan asrning Shvetsiyasida, zamonaviy Angliyada bo’lgani kabi, kichik oilalarning bolalari, qoida tariqasida, yaxshiroq ta’lim olishgan. Ha, ko’pincha ular ko’proq daromad olishdi. Ammo shu bilan birga, merosxo’rlar soni – evolyutsion maqsadga muvofiqlikning asosiy mezoni – ko’p bolali ayollar orasida hali ham ko’proq bo’lib chiqdi. Sifat hech qachon miqdorga aylantirilmaydi.