Izzattillo Islomov
Agar biz qiyin vaziyatlarda o’zimizni jazolashga odatlangan bo’lsak, bizga boshqa variantlar yo’qdek tuyulishi mumkin. Aslida, bu, albatta, bunday emas. O’zimizni yaxshiroq tushunishni o’rganish va stress bilan kurashishning muqobil usullarini o’rganish orqali biz noxush vaziyatlarga (har bir inson hayotida muqarrar ravishda paydo bo’ladigan) yanada konstruktiv munosabatda bo’lishni o’rganishimiz mumkin.
O’Z-O’ZINI JAZOLASH NIMA?
Buni psixologlar o’zimizga (jismoniy yoki psixologik) qasddan zarar etkazishga urinishlarni biz sodir etgan ba’zi huquqbuzarliklar uchun “jazo sifatida” atashadi. “Jazolar” ochiqdan-ochiq (oʻz-oʻziga zarar yetkazish, oʻz-oʻzini kesish va h.k.)dan unchalik aniq boʻlmagan (masalan, biz aybsiz sodir boʻlgan voqea uchun oʻzimizni ayblaganimizda)gacha boʻlishi mumkin.
BU QANDAY JAZOLAR?
Jismoniy o’z-o’zini jazolash – ataylab o’zimizga jismoniy og’riq yoki og’ir noqulaylik tug’diradigan har qanday harakatlarimiz. Misol uchun, biz dietamizni buzdik va o’zimizni juda ko’p ovqatlanishimizga ruxsat berdik va endi biz o’zimizni sport zalida qo’shimcha mashaqqatli mashg’ulotlar bilan “jazolaymiz”. Mana bir nechtaodatiy misollar:
- spirtli ichimliklar yoki giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish;
- haddan tashqari yoki etarli darajada uyqu;
- o’z-o’zidan jarohatlar, kuyishlar, zarbalar;
- sochni yo’ldan olish;
- devorga zarba berish;
- o’zingizni ovqatdan mahrum qilish.
Hissiy va psixologik o’z-o’zini jazolash unchalik aniq emas, lekin mohiyatan o’xshashdir. Oddiy misol – haddan tashqari o’z-o’zini tanqid qilish (biz o’zimizni mayda xatolar va noto’g’ri hisoblar uchun shafqatsizlarcha qoralaymiz). Mana yana bir nechta misollar:
- har qanday asossiz o’z-o’zini tanqid qilish;
- o’zingizni ortiqcha ishlashga majburlash;
- o’zingizni zavqlanishdan taqiqlash;
- pul berishdan bosh tortish;
- boshqalarning yordamini rad etish.
NEGA BIZ O’ZIMIZNI JAZOLAYMIZ?
O’z-o’zini jazolashning sabablari boshqacha bo’lishi mumkin, ammo ko’p hollarda biz qiyin tajribalarni qandaydir tarzda engish uchun bu harakatlarga murojaat qilamiz.
Tasavvur qiling-a, siz xato yoki e’tiborsizlikka yo’l qo’ygan va natijada sizda salbiy his-tuyg’ular paydo bo’lgan (o’zingizga nisbatan g’azab, sharmandalik, pastlik hissi va boshqalar). Ko’rinib turibdiki, siz bu his-tuyg’ularga dosh berolmaysiz yoki ularni engishga qodir emassiz va ularni qandaydir tarzda engillashtirishning yagona yo’li – o’zingizga zarar etkazish yoki o’zingizni jazolash (albatta, bu aslida bunday emas).
Tadqiqotlar, shuningdek, o’z-o’ziga zarar etkazish odatda yoqimsiz va qiyin tajribalarni engish qobiliyati bilan bog’liqligini tasdiqlaydi.
Bu, ayniqsa, o’smirlar orasida keng tarqalgan, chunki ularning ko’pchiligi hali hissiy o’zini o’zi boshqarish ko’nikmalarini o’zlashtirmagan.
Agar qiyin vaziyatda bizga yordam so’rash foydasiz bo’lib tuyulsa va hech qanday yo’l yo’q bo’lsa, biz ko’pincha o’z salbiy his-tuyg’ularimizni o’zimizga qaratamiz. Ba’zan bizga butun muammo bizda bo’lib tuyula boshlaydi va shuning uchun biz jazoga loyiqmiz. Biz hatto bu jazo bizga foyda keltirishiga va qandaydir tarzda muammolarimizni hal qilishga yordam berishiga ishonishimiz mumkin. Bizga o’xshab ko’rinadiki, biz o’zimizni “jazolash” emas, balki o’z-o’zini tarbiyalashni mashq qilyapmiz.
Ammo muammo bizda bo’lmasa-chi? Impulsga berilishdan oldin, siz pauza qilishingiz, o’zingizni tushunishga harakat qilishingiz va o’zingizni ayblash istagi qaerdan kelib chiqqanligini tushunishingiz kerak.
