“G’ayrioddiy vodiy” tushunchasi tirik yoki o’lik, odam yoki mashina, haqiqiy yoki haqiqiy emasligini darhol aniqlab bo’lmaydigan mavjudot bilan to’qnash kelganda odam boshdan kechiradigan qo’rquv hissini tasvirlaydi.

MEXANIK VS JONLI 

“G’ayrioddiy vodiy” atamasi birinchi marta robototexnik Masahiro Mori tomonidan kiritilgan. Uning ta’kidlashicha, biz odamga juda o’xshash ba’zi bir jonsiz mavjudot bilan muloqot qilishda chuqur noqulaylikni boshdan kechirishimiz mumkin.

1970-yilda Yaponiyaning Energy jurnalida ingliz sanʼatshunosi Jasia Reichardt tomonidan 1978-yilda “Gʻayrioddiy vodiy” deb tarjima qilingan “Bukini no Tani” maqolasi chop etildi. Ushbu maqolada Mori insonsimon robotlarga bo’lgan munosabatimiz bir nuqtada hamdardlikdan jirkanishga qadar keskin o’zgarishini ta’kidladi.

Mashina va odam o’rtasidagi o’xshashlik tanqidiy nuqtaga ko’tarilganda, insonga juda yaqin bo’lsa, murdalar yoki zombilarni ko’rish bilan odamlarda qo’zg’atilganlarga o’xshash kuchli salbiy his-tuyg’ular “vodiysi” paydo bo’ladi.

Bugungi kunga qadar olimlar nega biz giperreal robotlarni juda yoqtirmasligimiz haqida bir fikrga kelishmagan. Tajribalarda doimo tekshiriladigan va bir-birining o’rnini bosadigan ko’plab farazlar mavjud. Keling, ulardan ba’zilarini sanab o’tamiz.

Patogendan qochish gipotezasi

Evolyutsion psixologiyaga ko’ra, g’ayrioddiy vodiy effekti patogendan qochish mexanizmi sifatida rivojlangan asosiy jirkanish yoki qo’rquv hissi bilan bog’liq bo’lishi mumkin.

Robotlarning tashqi ko’rinishi yoki xatti-harakatlaridagi kamchiliklar bizni jirkanadi, chunki bizning evolyutsion patogenlardan qochish mexanizmlarimiz bu kamchiliklarni kasallik yoki ruhiy beqarorlik belgilari sifatida tan oladi, ulardan muvaffaqiyatli omon qolish uchun oldini olish kerak.

Kutishning buzilishi gipotezasi

Masahiro Mori g’ayrioddiy vodiyni tushuntirganda, u protez qo’l misolini keltirdi. Bir qarashda, bu haqiqiy a’zoga o’xshardi, lekin haroratning pastligi va yumshoq to’qimalarning etishmasligi tufayli odamlar qo’lning sun’iy ekanligini tushunishganida qo’rquv paydo bo’ldi.

Mori bu dahshatli tuyg’u vizual va sensorli ma’lumotlar o’rtasidagi nomuvofiqlik natijasidir, deb taxmin qildi. Shunday qilib, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan pertseptiv signallardan kelib chiqadigan pertseptiv kuchlanish odamda “g’ayrioddiy vodiy” ta’sirini keltirib chiqarishi mumkin.

Insonsimon mavjudotlar bizda rad etish va dushmanlik tuyg’ularini uyg’otadi, chunki ular o’zlari haqida stereotipik taxminlarni yaratadilar, lekin ularni oqlamaydilar – ular ko’z pirpiratmaydilar, g’alati harakat qiladilar yoki muloqot qilish urinishlariga javob bermaydilar.

Aqlni idrok etish gipotezasi

Aqlni idrok etish gipotezasiga ko’ra, androidlar qo’rqinchli emas, chunki ular haqiqiy odamlardan ajralib turadigan darajada real emas. Aksincha, ular dahshatli, chunki ular inson aql-zakovati va sub’ektiv hissiy tajribaga ega bo’lish uchun etarlicha realdir.

Odamga xos xususiyatlar va xususiyatlarni inson bo’lmagan shaxslarga xos qilish odamlar orasida juda keng tarqalgan va “antropomorfizm” deb ataladi. Garchi androidlar va kompyuterda yaratilgan grafik belgilar tobora odamga o’xshab borayotgan bo’lsa-da, ular uyg’otadigan dahshatli tuyg’u odamlarga ularning inson emas, balki robot ekanligini eslatadi.

Robotlar va odamlar o’rtasidagi farq nafaqat ularning tashqi ko’rinishida, balki ularning insoniy emasligida – erkin his qilish, rejalashtirish va harakat qilish qobiliyatida hamdir.