Niyatlilik

Lotin tilidan tarjima qilingan niyat (intentio) niyatni bildiradi. Psixologiyada bu tushuncha inson ongining ma’lum bir ob’ektga qaratilishi sifatida talqin qilinadi.

Orientatsiya – bu boshqa ob’ektni emas, balki ushbu aniq ob’ektni ko’rib chiqishga qiziqish. Bundan kelib chiqadiki, manfaatning tarkibiy qismlaridan biri sub’ektivdir. Subyektiv komponent, o’z navbatida, tajriba aktini o’z ichiga oladi. Inson, go’yo ko’rib chiqilayotgan ob’ektda yashaydi.

O’rta asrlar falsafasida niyatlilik

Bu tushuncha 12-asrda arab olimlari tomonidan kiritilgan. Sxolastiklar “intentio” atamasini ham turli ma’nolarda qo‘llashgan. Agar ularning talqinlarini bittaga qisqartiradigan bo’lsak, u o’zidan boshqa narsa haqida edi.

Brentano va Gusserlga ko’ra qasddan

Intensionallik nazariyasi zamonaviy falsafada Frans Brentano tufayli paydo bo’ldi. Aynan u jismoniy va ruhiy ko’rinishlarni farqlash uchun qasddan foydalanishni taklif qilgan. Olim har bir aqliy jarayon ma’lum bir narsa bilan bog’liq deb hisoblagan. Bu bizga uni qasddan deb atashga imkon beradi.

Falsafalashtirishning yo’nalishi quyidagilar bilan tavsiflanadi:

• maqbullik;
• tanlash (selektivlik);
• aspektuallik (ob’ektga e’tibor qaratish);
• qiziqish (tajriba natijalariga).

Aynan Brentano bugungi kunda keng tarqalgan sub’ektiv komponent kontseptsiyasini taklif qilgan. Keyinchalik Edmund Gusserl o’z falsafasida analitik apparatlarning ushbu toifasidan foydalangan.

Ilgari taklif qilingan g‘oyalar asosida faylasuf intentsiallik hodisasini uning real va ideal komponentlari – noesis va noema prizmasi orqali ko‘rib chiqdi. Gusserlning fikricha, intensionallik fenomenologiyaning eng katta kashfiyotlaridan biridir. Sharhga ko’ra, bu ongsizdan ustun bo’lgan ong harakatidir. Ammo bunday ta’rif, olimning fikricha, niyatning mohiyatini to’liq ochib bermaydi. Qasddan qilingan harakat boshqa formulada aniqroq aks ettirilgan. Buni faqat nazarda tutilgan ma’noni qayta-qayta ta’riflash orqali tushunish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ob’ektni aniqlash uchun siz kontseptsiya va qiymat o’rtasidagi munosabatni o’rnatishingiz kerak.

Analitik falsafa va niyat

Zamonaviy analitik falsafa ob’ektlarni ko’rib chiqishda intensionallik kontseptsiyasisiz ishlamaydi.

Jon Searl o’zining “Intentionality” kitobida bu atamani nutq aktlari nazariyasi bilan bog’laydi. Shu bilan birga, faylasuf asarning birinchi sahifalarida qasddan kelib chiqib, ilgari o‘rnatilgan talqin an’analariga amal qilmasligini aniqlab beradi. Shunday qilib, Searle o’zidan oldingilarning talqiniga yangi hech narsa keltirmaydi.

Faylasuf boshqacha yo’l tutadi. U intentsiallik tushunchasidan nutq aktlari nazariyasining asosi sifatida foydalanadi va ong falsafasining yangi qirralarini ochadi. Bunday ilmiy qarash ikki tushuncha – intensionallik va kvaliyaning yaqinlashishi tendentsiyasiga olib keldi. Ularning aloqadorligi sub’ektiv komponent bilan bog’liq bo’lib, u niyatning asosi sifatida ajralib turadi.

“Intensionallik” tushunchasining rivojlanishi 12-asr arab falsafasidan zamonaviy tahliliy yoʻnalishgacha boʻlgan uzoq yoʻlni bosib oʻtdi. Ko’pgina talqinlarga qaramay, ko’pchilik faylasuflar intensionallik ob’ektga qiziqish ekanligiga qo’shiladilar. Uning asosi to’rtta elementdan iborat: istalganlik, aspektuallik, tanlanganlik va shaxsiy manfaat.