Behruzbek Hamidov
“Odat” atamasi fiziologiya va psixologiyada mavjud bo’lib, ushbu fanlar vakillari tomonidan muayyan pozitsiyalarni hisobga olgan holda talqin qilinadi. Agar biz kontseptsiyani umumiy ko’rib chiqsak, bu o’rganishning bir turi deb aytishimiz mumkin. Psixologiyada odatlanish esa doimiy qo’zg’atuvchi ta’sirida reaktsiyaning zaiflashishi natijasida yuzaga keladigan odatlanishdir.
Odatlanish jarayonining xususiyatlari
O’rtacha kuchga ega bo’lgan stimul har qanday idrok organiga ta’sir qiladi. Keyingi rag’batlantirish sodir bo’lganda, xatti-harakatlarga odatlanish boshlanadi. Shu bilan birga, orientatsiya refleksi pasayadi. Bu tananing tanish va xavfsiz ogohlantirishlarga keskin ta’sir qilmasligiga imkon beradi. Boshqacha qilib aytganda, agar biz qo’zg’atuvchi va uning tabiati bilan allaqachon tanish bo’lsak, biz uni e’tiborsiz qoldiramiz. Bizning asab tizimimiz tanish qo’zg’atuvchiga duch kelganda dam oladi, lekin agar takroriy stimulyatsiya kuchaytirilmasa. Bu odatiylikning kelib chiqishi tamoyilidir.
Odatlanish va moslashish o’rtasidagi farq
Moslashuv sodir bo’lganda, odam birinchi navbatda vaziyatni o’rganadi, so’ngra uning xatti-harakati vaziyatga mos ravishda shakllanadi. Masalan, bolalar bog’chada yoki maktabda, ish joyini o’zgartirgan yoki nafaqaga chiqqan odamlarda moslashishdan o’tadilar. Odatlanish moslashishdan tubdan farq qiladi, chunki u organizm uchun ahamiyatsiz bo’lib qolgan tirnash xususiyati beruvchi ta’sirga duchor bo’lganda barqaror xulq-atvorning shakllanishi sifatida belgilanadi. Siz buni uy hayvonida sinab ko’rishingiz mumkin. Agar, masalan, mushuk ovqatlansa va o’sha paytda begona ovozni eshitsa, u chalg’itadi, atrofga nazar tashlaydi va bu xavfli emasligini va xatti-harakatni o’zgartirishni talab qilmasligini tushunsa, u ovqatlanishni davom ettiradi. Agar siz yana o’sha ovozni takrorlasangiz, ehtimol u e’tibor bermaydi, chunki u hech qanday xavf yo’qligini biladi. Xuddi shu giyohvandlik odamlarda sodir bo’ladi.
Odatlanishni rag’batlantirish juda boshqacha bo’lishi mumkin:
- mexanik ta’sirlar;
- mavsumiy ob-havo o’zgarishi;
- Iqlim o’zgarishi;
- tovushlar;
- vizual va kinestetik stimullar.
Habituatsiya akklimatizatsiya, haroratning engil o’zgarishi va engil og’riq bilan sodir bo’ladi.
Giyohvandlikning inson xulq-atvorida namoyon bo’ladigan bir nechta xususiyatlari mavjud:
- bezovta qiluvchi qo’zg’atuvchi yo’qolganda, odatiylik asta-sekin yo’qoladi va ta’sir qayta boshlanganda, xuddi birinchi marta bo’lgani kabi, reaktsiya kuchli bo’lib chiqadi;
- qo’zg’atuvchi qanchalik tez-tez ta’sirlansa, giyohvandlik tezroq sodir bo’ladi;
- ta’sir qanchalik kuchli bo’lsa, organizm stimulga tezroq o’rganadi;
- tana bir vaqtning o’zida bir nechta shunga o’xshash stimullarga ko’nikishi mumkin.
Odatlanishning ahamiyati nimada?
Ushbu hodisa tufayli odam diqqat markazini yanada muhimroq stimullarga o’tkazish orqali tartibga solishi mumkin. Misol uchun, agar qo’shnilaringiz baland ovozda musiqa chalayotgan bo’lsa va u sizni bezovta qilsa, siz chalg’itishingiz va ovqat pishirishni boshlashingiz, ba’zi ta’mirlash ishlarini bajarishingiz yoki ma’lum bir tovush chiqaradigan boshqa narsalarni qilishingiz mumkin. Bu baland ovozli musiqaga e’tiborni kamaytirishga yordam beradi.
Odatlanish qiyin sharoitlarga moslashishga imkon beradi. Misol uchun, agar oila kichkina kvartirada yashasa, unda hamma begona shovqinga o’rganib qoladi: kimdir televizor ko’rmoqda, kimdir otishma o’ynayapti, kimdir idish-tovoqlarni shitirlamoqda. Bu tovushlar tanish bo’lib qoladi va hatto kitob o’qishdan chalg’itmasligi mumkin.
Har qanday sharoitda ham inson ustuvor qo’zg’atuvchini tanlaydi va unga diqqatni jamlaydi va boshqa ogohlantirishlarga reaktsiya kamayadi. Agar odatlanish kabi hodisa bo’lmaganida, odam diqqatini muhim narsaga qarata olmaydi yoki e’tiborini muhimroq narsalar va vazifalarga qarata olmaydi. Shuning uchun ko’plab psixologlar bu kontseptsiya hali ham fiziologiya bilan emas, balki aqliy jarayonlar bilan bog’liqligini ta’kidlaydilar.
Izzattillo Islomov
