Izzattillo Islomov
“Mening uyim – mening qal’am!” – ko’pchilik uchun tanish ibora. Lekin, afsuski, har birimiz o‘z uyimizni qo‘rg‘on, oilamiz va do‘stlarimizni o‘z xavfsizligimizning kafolati deb hisoblay olmaymiz.
2009 yildan beri oilaviy zo’ravonlik dahshatini boshdan kechirayotgan odamlarga yordam berish uchun onlayn forum mavjud. O’shandan beri forumga 120 dan ortiq so’rov xatlari kelib tushdi va psixologlar barchaga ma’lumot va psixologik yordam ko’rsatdi. Oiladagi zo’ravonlik haqidagi so’rovlar oila ierarxiyasining barcha qatlamlariga ta’sir ko’rsatdi: bolalar, xotinlar, onalar, opa-singillar, erlar.
Forum a’zolarining ba’zi so’rovlari shunday boshlandi:
“Biz oilamizda hurmatni butunlay yo‘qotdik. Erim sababsiz yoki sababsiz meni tez-tez tanbeh qiladi. Va sabab mutlaqo kichik bo’lishi mumkin. Va shafqatsiz va haqoratli so’zlar oqimlari menga to’kiladi. Bularning barchasi ajrashish, uni tark etish va men kabi yirtqich hayvon bilan aloqa qilmaslik bilan tahdid qilish bilan birga keladi…”
“Salom. Mening hikoyamni qisqacha aytib berishning iloji yo’q, chunki biz turmush qurganimizga 17 yil bo’ldi. Biz katta muhabbat tufayli turmush qurdik, bir-birimizga to’yolmadik… Bolam 1,5 oylik bo’lganida o’zimga qilingan birinchi haqoratni eshitdim…Erimning meni “axloq” deb ataganidan hamon ko’z yoshlarim keladi. Bu har doim takrorlanmaydigandek tuyulardi, lekin hamma narsa yanada murakkablik bilan takrorlandi.
“Mening akam zolim, men u bilan gaplashaman, chunki birodar bilan – aziz odam bilan aloqa qilmaslik yaxshi emas …”
“Salom! Men uzoq vaqt yozishga jur’at eta olmadim, lekin bugun men buni o’zim aniqlay olmayman! Onam bilan munosabatim juda yomon…”
“Uzoq va uzoq vaqt davomida men sizga xabar yozishga jur’at eta olmadim, chunki bunday vaziyatga tushib qolganimdan juda uyaldim. Erim zolim, meni ham, endigina 3 yoshu 8 oylik qizimizni ham qo‘pollik qiladi…”.
“Shafqat va ishq… Hammasi singan, kuydirilgan, yurak cho‘g‘, ruh qonli tartibsizlik… Ko‘nglimda go‘zal gulzor yaratding, so‘ngra buldozerda shafqatsizlarcha u yoqdan-bu yoqqa haydading. . Shu darajaga yetdiki, gerbariyga ham yetarlicha qolmadi… Bu esa uni yanada og‘riqli qiladi… Og‘riq… og‘riq… og‘riq… og‘riq… Rabbim, agar bor bo‘lsang, yarat. Ertasi kuni ertalab uyg’onmasligimga ishonch hosil qiling!
Xo’sh, oilaviy zo’ravonlik nima?
Bular oilada odat tusiga kirgan jismoniy, og’zaki, ma’naviy va iqtisodiy haqoratlar va majburlashlar bo’lib, ular oilaning ayrim a’zolarini qo’rqitish va boshqalar ustidan hokimiyatga ega bo’lish maqsadida amalga oshiriladi. Doimiy haqorat va qadr-qimmatni kamsitish, ishlash, o’qish, do’stlar va hatto qarindoshlar bilan uchrashishni taqiqlash, moliyaviy cheklovlar va batafsil hisobot berish talabi – ko’pincha o’z-o’zidan pul ishlashni taqiqlash.
Afsuski, oiladagi zo’ravonlik barcha ijtimoiy guruhlarda istisnosiz mavjud bo’lib, u daromad darajasi, ma’lumoti va jamiyatdagi mavqeidan qat’i nazar uchraydi.
Ko’pincha “qurbonlik missiyasi” ayolga chuqur ildiz otgan ijtimoiy shafqatsiz stereotiplar tomonidan yuklanadi:
“Er oilaning asosiy boquvchisi”
“Xotin erining barcha jinsiy ehtiyojlarini qondirishga majburdir”
“Agar er xotinini kaltaklasa, bu oilaviy masala”
“Ayol nima aybi borligini o’zi o’ylashi kerak”
“Ayol faqat turmushga chiqqanda to’liq bo’ladi”
“Bolalarga ota kerak – qaysi biri muhim emas” va hokazo.
Oilaviy zo’ravonlik qurbonining psixologik portreti qanday?
Bular o’z-o’zini hurmat qilishning pastligi, tashvish va taklifning kuchayishi va o’ziga ishonchning etishmasligi. Voyaga etgan qurbonlarda jinoyatchining xatti-harakatlarini oqlash (“jabrlanuvchi har doim aybdor”), bo’rttirilgan aybdorlik hissi, bostirilgan g’azab hissi va hech kim haqiqatan ham yordam bera olmaydi, degan ishonch mavjud. Ayollarda ayollarning jamiyat va oiladagi o‘rni haqida tushunchasi susaygan. Voyaga etgan qurbon oshkoralikdan, ijtimoiy mavqeidagi o’zgarishlardan, qoralashdan (“bu o’z aybi”, “u bunga erishgan”) yoki boshqalarning haddan tashqari og’riqli hamdardligidan qo’rqadi. Agar u oilasini tark etsa, hayotining beqarorligidan qo’rqadi: ko’pincha uy-joy va yashash vositalarining etishmasligi qurbonlarni ko’p yillar davomida zo’ravonlikka dosh berishga majbur qiladi.
Oddiy “tajovuzkorlar” nima?
Bular, qoida tariqasida, bolaligida zo’ravonlikka duchor bo’lgan odamlardir; ular o’zlarini past baholaydilar va o’zlari qilgan xatti-harakatlari uchun boshqalarni ayblashadi (masalan, xiyonatkor erlar o’z xotinlariga doimiy xiyonat qilishadi – yoki aksincha). Ular ko’pincha kimga nisbatan tajovuzkor bo’lishlari va bo’lmasligini yaxshi tushunishadi. “Oilaviy zo’ravonlar” odatda jamiyatda yaxshi obro’ga ega, agar ular erkaklar bo’lsa, ular oila va undagi erkaklarning etakchi roli haqida an’anaviy qarashlarga ega.
Zo’ravonlik sodir etgandan so’ng, tajovuzkor jabrlanuvchiga tez-tez “pora beradi”: u faol ravishda kechirim so’raydi, aybini o’zi uchun mavjud bo’lgan yo’llar bilan “tuzatadi”: va’dalar va kafolatlar, jinsiy aloqa, sovg’alar, “rejimning bo’shashishi”, ya’ni. natija faqat tajovuzning boshlanishi uchun yangi sabablarni beradi. Bolalar manipulyatsiya uchun juda muhim omil. Ko’pincha tajovuzkor, ayniqsa kuch va pulga ega bo’lgan, bu kartani o’ynashi mumkin – “siz bolalarni ko’rmaysiz.”
Oiladagi zo’ravonlik oddiy, oldindan aytib bo’ladigan tsiklning bir qismidir.
Tsikl oilada keskinlik hissi bilan boshlanadi. Bu davrda jabrlanuvchi ko’pincha o’zini ustara ustida yurgandek yoki vulqonda yashayotgandek his qiladi, tushkunlikka tushib, xavotirga tushadi. Aloqa minimal darajada saqlanadi.
Keyin “portlash” sodir bo’ladi. Bu davr tajovuzkor tarafdan janglar, kaltaklar, janjallar, doimiy tanqid va talablar bilan tavsiflanadi. Jabrlanuvchi qo’rquvni, ba’zan hatto dahshatni boshdan kechiradi. Agar jabrlanuvchi kimgadir shikoyat qilsa, zo’rlovchi zo’ravonlik bilan tahdid qiladi.
Muvofiqlashtirish bosqichi. Tajovuzkor kechirim so’rashi va bu boshqa hech qachon sodir bo’lmasligiga va’da berishi mumkin. Bu jabrlanuvchiga vaziyat o’zgarishiga behuda umid beradi. Zo’ravon sizni uning tajovuzkor xatti-harakatiga sababchi bo’lganingizga ishontirishi mumkin.
Bu bir yolg’ondir. Siz hech qachon boshqa odamning xatti-harakati uchun javobgar emassiz. Bu hech qachon sizning aybingiz emas. Aksincha: bu sizga qarshi sodir etilgan jinoyatdir.
Zo’ravonlik davri qayta-qayta sodir bo’ladi.
Tsikl davri vaqt o’tishi bilan kamayadi.
Ya’ni, tsikl tezroq va tezroq tugaydi va zo’ravonlik yanada qattiqroq va xavfliroq bo’ladi.
Quyidagi savollarga halol javob berishga harakat qiling.
Siz oilaviy zo’ravonlikka duch kelasiz, agar:
- Siz do’stlaringiz yoki oilangiz oldida kamsitilgansiz;
- Hamkor doimo tashqi ko’rinish, ovqat pishirish, xatti-harakatlar va hokazolarni tanqid qiladi;
- Siz ovqatdan, puldan, uyqudan mahrumsiz;
- Sizning sherigingiz uy-ro’zg’or buyumlariga qasddan zarar yetkazadi, shaxsiy narsalaringizni va siz uchun qadrli bo’lgan narsalarni yo’q qiladi;
- Sherik jismoniy kuch ishlatadi, itaradi, uradi, bo’g’adi va hokazo.
- Siz uy qamog’idasiz;
- Sizning sherigingiz sizni do’stlaringiz yoki qarindoshlaringiz bilan ko’rishni taqiqlaydi, vaqtni qanday va qayerda o’tkazishingizni nazorat qiladi;
- Siz hissiy bosimga duch kelasiz;
- Sizning sherigingiz psixologik bosim o’tkazadi va sizni tahdid qiladi;
- Sizning sherigingiz sizning xohishingizga qarshi yoki siz uchun nomaqbul bo’lgan shaklda sizni yaqin munosabatlarga kirishga majbur qiladi;
- Hamkor sizning daromadingiz va xarajatlaringizni to’liq nazorat qiladi;
- Agar siz uning shartlarini bajarmasangiz, sherik sizni munosabatlarni buzish bilan shantaj qiladi: masalan, bola tug’ish yoki aksincha, abort qilish;
- Sizning sherigingiz bolalaringizni sizdan olib qo’yish bilan tahdid qilmoqda;
- Sherik birgalikda sotib olingan mulkdan mahrum qilish va uni kvartiradan chiqarib yuborish bilan tahdid qiladi.
Muammoni tan olish, uni hal qilish uchun birinchi qadamni qo’yish demakdir!
Sog’lom munosabatlarning belgilari
- siz “uning ichida” yoki “uning o’rniga” emas, balki odamning yonidasiz
- siz janjal qilasiz, yarashasiz, bir-biringizga g’azablanasiz, his-tuyg’ular haqida gapirasiz, ular haqida sukut saqlaysiz – va bularning hech biri bir-biringizga yaqin bo’lishingizga xalaqit bermaydi.
- bu odamning yonida siz o’zingiz uchun juda ko’p yangi narsalarni o’rganasiz, bu erda sizning qarashlaringizni o’zgartiradigan narsa va hozir sizning dunyo rasmingiz to’ldiriladi.
- Siz qiziqasiz, shunchaki bir-biringizga qiziqasiz
- siz zavqlanish tuyg’usini boshdan kechirasiz – ba’zi daqiqalarda tez-tez yoki kamroq, lekin u aniq mavjud
- siz bir-biringizga qadam tashlaysiz, ba’zi daqiqalarda sherigingizga taslim bo’la olasiz va bu siz uchun qurbonlik emas, balki ixtiyoriy qaror va bu munosabatlar siz uchun muhim ekanligining belgisidir.
- siz hech bo’lmaganda bir marta boshqa zaif, zaif, “yomon” ni ko’rdingiz va bu siz uchun manipulyatsiya uchun sabab bo’lmadi
- Aloqa tashabbusi ikkalangiz o’rtasida taqsimlanadi, “ta’qib qiluvchi” va “yuguruvchi” yo’q.
- siz sherigingizning nuqtai nazarini hurmat qilasiz, garchi bunga rozi bo’lmasangiz ham
- siz bir-biringizga jalb qilingansiz – siz birgasiz, chunki ikkalangiz ham buni xohlaysiz.
Behruzbek Hamidov
