Izzattillo Islomov
1. O’ZINGIZGA QAYG’UGA RUXSAT BERING
O’lgan odamni qo’yib yuborish qayg’uning bir necha bosqichlaridan o’tishni talab qiladi. 30 yillik tajribaga ega amaliy psixolog Aleksandr Ryazantsev ushbu bosqichlarning quyidagi tuzilishini taklif qiladi:
- G’azab (o’zingizga, yo’qotish).
- Qayg’u (og’riq yoki achinish bilan).
- Xafagarchilik (o’zingizdan, yo’qotishda).
- Aybdorlik (o’zidan oldin, yo’qotishdan oldin).
- G’amginlik (engil qayg’u) – rad etish va aybdorlik hissi boshdan kechirilganda, kechirim kelganda paydo bo’ladi.
- Hayotning yangi ma’nosi.
Muhimi, ularning hech biriga yopishib qolmaslik, balki qayg’u qanchalik chidab bo’lmas tuyulmasin, o’z ishini bajarishiga imkon berish. Qayg’u – bu o’lim bilan kurashishimizga yordam beradigan tabiiy insoniy tuyg’u va bu holda bu vaqt talab qiladigan jarayon. Uning vazifalari:
- yo’qotish haqiqatini qabul qiling
- qayg’u tufayli kelib chiqqan og’riqni qayta ishlash,
- marhumlarsiz dunyoga moslashish,
- u sizning fikrlaringizdan voz kechsin (aloqani saqlab qolgan holda) va yangi hayot qurishni boshlang.
Shuni tushunish kerakki, yo’qotish nafaqat insonning ketishi, balki umumiy odatiy hayotdan, o’z umidlaridan, mumkin bo’lgan kelajakdan, ijtimoiy roldan mahrum bo’lishdir … Yo’qotish bilan kurashishga harakat qilayotgan odam O’lik bilan boshidan kechirgan hamma narsa boshqa hech qachon sodir bo’lmasligiga rozi bo’lishi kerak.
Turli xil his-tuyg’ular halokatning turli bosqichlarida namoyon bo’lishi mumkin. Ular uchun o’zingizni ayblamaslik kerak, balki qanday bo’lsa, shunday yashash kerak. Kimdir shok bo’lishi mumkin, kimdir yengillik hissi bo’lishi mumkin, agar u zolim bo’lsa, “o’lgan erni qanday qo’yib yuborish kerak” degan fikr emas. O’ziga achinish, uyat, aybdorlik: bu his-tuyg’ularning barchasi normaldir, chunki ular sodir bo’lgan narsaga moslashishga yordam beradi.
2. MARHUMNING XOTIRALARINI USHLAB TURMANG
Ko’p odamlar “O’lik odamni qanday qo’yib yuborish kerak?” Degan savolni berishadi, bu esa qo’yib yuborish orqali unutishni anglatadi. Psixolog Anastasiya Lazarenkoning fikricha, o’tganlarni unutib bo’lmaydi va bundan tashqari, bu faqat qayg’u bosqichlaridan birida qolib ketishga olib keladi. Ammo yana bir ekstremal narsa bor.
“Yaqin odamini yo’qotganidan so’ng, odam marhum bilan aloqani saqlab qolish, unga bo’lgan sevgisini isbotlash imkoniyati sifatida azob-uqubatlarga yopishib olishi mumkin”, – deya tushuntiradi ekspert. – Bu holatda ichki mantiq shunday: qayg’u chekishni to’xtatish – tinchlanish, tinchlanish – unutish va unutish = xiyonat qilish.
Natijada, odam marhumga sodiqlik va u bilan ruhiy aloqani saqlab qolish uchun azoblanishda davom etadi. Ammo bu illyuziya, u bilan yashaydiganlarning hayotini zaharlaydi. Biz eslash yo’llarini topishimiz, sevgan insonlarimizni eslab qolishimiz, ularni o’zimiz bilan saqlashimiz, lekin yashashni davom ettirishimiz kerak.”
Psixoanalitik Vamik Volkanyozgan“Qayg’u, qayg’u chekayotgan odam kundalik hayotda marhumning xotiralarini haddan tashqari shiddat bilan eslashga hojat qolmaganida tugaydi”. Marhumning xotirasini saqlab qolishning ko’plab usullari mavjud, ular azob-uqubat va og’riqdan ko’ra yoqimli tuyg’u keltiradi. Siz sevganingiz haqida o’ziga xos xotira arxivini yaratishingiz mumkin: u haqida hikoya yozing, yaqin odam sharafiga foto ko’rgazma yoki xayriya fondini yarating.
