Behruzbek Hamidov
Xotira, diqqat kabi, miyaning ishlashi, xatti-harakatlarimiz va qaror qabul qilishimiz bog’liq bo’lgan aqliy jarayondir. Ilgari olingan o’tmishdagi tajribalar xotirada saqlanadi, ular asosida fikrlash jarayonlari quriladi. Va diqqat hammasini boshqaradi. Bu boshqa qobiliyatlarning ishlashini boshqaradigan asosiy miya funktsiyasi. Etarlicha e’tibor bo’lmasa, biz hozirgi faoliyatga, suhbatga yoki hatto o’z fikrlarimizga e’tibor qarata olmaymiz. Misol: biz hikoya qilayotganimizda va birdan o’z hikoyamizni yo’qotamiz. Xotiraning yomonligi ma’lumotni bevosita eslab qolish bilan bog‘liq muammolar emas, balki diqqatning beqarorligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Eslatma
O’rtacha, odam bir vaqtning o’zida 7 ta ob’ektga e’tiborini qaratishi mumkin. Bu raqam ortiqcha yoki minus 2 xatoga ega, ya’ni. kimdir 5 ta elementga e’tibor qaratishi mumkin, boshqalari esa 9 ni yodda tutishga muvaffaq bo’ladi.Bu nimani anglatadi va u xotirani yaxshilashga qanday yordam beradi? Xotira – sezgilardan olingan har qanday ma’lumotni eslab qolish, saqlash va takrorlash vositasi. Ya’ni, nafaqat tasvirlar, so’zlar, matn, ohanglar, balki taassurotlar, kechinmalar, mexanik harakatlar hamdir. Dastlab, biz ma’lumotlardan qandaydir taassurot olamiz – bu sensorli iz deb ataladi. Agar bu iz xotirada saqlansa va kelajakda “tetiklansa”, ma’lumot bizning ongimiz mavzusiga aylanadi. Ma’lumotni saqlash muddati ushbu izni olishda bizning e’tiborimiz qanchalik faol ekanligiga bog’liq. O’tayotgan soatga qarab, lekin butunlay mavhum narsalar haqida o’ylab, biz ko’rgan raqamlarga e’tibor qaratmaymiz. Natijada, biz ko’rgan vaqtimizni eslay olmaymiz. Ammo shunday bo’ladiki, biz suhbatga juda e’tibor qaratamiz, lekin ertasi kuni biz muhim tafsilotlarni eslay olmaymiz. Bu erda ma’lumotni qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli saqlashga o’tkazish mexanizmlari allaqachon kiritilgan.
Xotira turlari
Xotira juda murakkab, chunki u nafaqat olingan ma’lumotlarning tabiatiga, balki uni olish maqsadiga, shuningdek uni saqlash muddatiga bog’liq. Psixologiyada xotiraning quyidagi tasnifi qabul qilinadi:
aqliy faoliyatning tabiati bo’yicha;
faoliyat maqsadlarining tabiati bo’yicha;
uni saqlash muddatiga qarab.
Birinchi tur xotira turlarini o’z ichiga oladi, masalan:
vosita – qog’ozga qalam bilan yozganimizda, qo’lning xotirasi deb ataladi;
hissiy – biz o’z his-tuyg’ularimizni eslaganimizda, masalan, biz tomosha qilgan filmning yorqin taassurotlari;
majoziy – apelsinning yumaloq, to’q sariq, teginish uchun qo’pol ekanligini eslaymiz;
og’zaki-mantiqiy – oldindan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va sintez qilish asosida bizning fikrlarimizni shakllantirish uchun bevosita vosita.
Maqsadlarimizga qarab, xotira ixtiyoriy yoki ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Biz biror narsani ongli ravishda, ixtiyoriy ravishda eslab qolishga intilamiz, negadir bizga kerak. Reklamadagi o‘sha qo‘shiq esa beixtiyor miyaga singib ketgan va biz buni ma’nosiz eslaymiz.
Qanchalik uzoqroq bo’lsa, shuncha yaxshi
Va nihoyat, bizning boshimizdagi materialni saqlash muddati xotiraning yana uchta turini aniqlaydi: qisqa muddatli, uzoq muddatli va operatsion. Ma’lumotdan foydalanganda, bizning operativ xotiramiz faol ishlaydi – bu jarayonda kerakli elementlarni qo’llash va saqlash uchun kerak. Qaysi so’zni ishlatish kerakligini ongli ravishda tushunganimizda, xuddi shu tuyg’u. Hissiy iz yaratish uchun qisqa muddatli xotira kerak, 20-30 soniyadan so’ng olingan ma’lumotlar boshdan yo’qoladi. Agar biz unga qo’shimcha e’tibor bermasak, u holda u uzoq muddatli saqlashga o’tadi. Bu neyronlar orasidagi kuchli aloqalarning shakllanishi tufayli yuzaga keladi. Bu aloqalar qanchalik kuchli bo’lsa, biz ma’lumotni shunchalik yaxshi eslaymiz.
Uni qanday boshqarish kerak
Muhim narsalarni qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o‘tkazishni qanday o‘rganish mumkin? Buning uchun diqqatning barqarorligini va u bilan birga xotiraning o’zini va uning barcha turlarini bir vaqtning o’zida o’rgatish kerak. Buning uchun bir necha o’n yillar oldin rus va xorijiy psixologlar tomonidan ishlab chiqilgan ko’plab texnikalar mavjud. Vikium bu usullarni asos qilib oldi va barcha asosiy psixik jarayonlarni har tomonlama rivojlantiruvchi maxsussimulyatorlarni ishlab chiqdi. Diqqatingizni ushlab turish va o’yin topshirig’ini bajarish orqali siz konsentratsiyani oshirasiz, shuningdek, bir vaqtning o’zida diqqatni jamlashingiz mumkin bo’lgan ob’ektlar sonini ko’paytirasiz. Shu bilan birga, simulyatorlardagi vazifalar sodda va tushunarli, ular 7 yoshdan boshlab bolalar uchun ochiqdir. Kuniga 10-15 daqiqa muntazam mashg’ulot miya faoliyatini har tomonlama yaxshilaydi va xotirani mustahkamlaydi. Vikiumda miyangizni birgalikda mashq qiling!
Izzattillo Islomov
