O’smirlarda sezgirlikni rivojlantirish muammosiga nazariy qarashlar

O’smirlarning hissiy va shaxsiy rivojlanishidagi kamchiliklar ko’pincha tadqiqotchilar va ular bilan bevosita muloqotda bo’lganlar – o’qituvchilar va ota-onalar tomonidan muhokama qilinadi.Ta’kidlanishicha, yoshlarning hissiy va shaxsiy etukligi haddan tashqari egosentrizmda, ular atrofida sodir bo’layotgan voqealarga va atrofdagi odamlarning his-tuyg’ulariga emotsional befarqlik yoki javoban nizolarga olib keladigan tanqidiylik, murosasizlik, zo’ravonlik va nokonstruktiv his-tuyg’ularning kuchayishi bilan namoyon bo’ladi. real hayotiy vaziyatlarga va birgalikdagi faoliyatda muammolarni hal qilishga [7, 9].Shu munosabat bilan, atrofdagi dunyoni, boshqa odamlarni va o’zini idrok etishning sezgir qobiliyatini rivojlantirish o’smirning ulg’ayish jarayonini psixologik qo’llab-quvvatlash va u bilan maqsadli ishlashni tashkil etishning dolzarb vazifasidir.”Sezuvchanlik” atamasi mualliflar tomonidan boshqa odamning his-tuyg’ulari va xatti-harakatlarini bashorat qilish qobiliyati, boshqa odamlar yoki guruhning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini idrok etish, tushunish, eslash va tuzish qobiliyati sifatida tushuniladi. shundan ularning xatti-harakati va faoliyatini bashorat qiling [2].Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, sezgirlikning rivojlanishi ko’p jihatdan insonning muloqotda aloqalarni o’rnatish va qo’llab-quvvatlash, boshqa odamlarning xatti-harakatlarini bashorat qilish va konstruktiv o’zaro ta’sir qilish qobiliyatini belgilaydi [4].Sezuvchanlik tuzilishini tavsiflashda turlicha yondashuvlar mavjud. Ba’zi mualliflar uni yaxlit, umumiy xususiyat deb bilishadi. Boshqalar bu qobiliyatni ko’p komponentli tuzilma sifatida tasvirlaydi.Masalan, amerikalik psixolog G.Smit sezuvchanlikning to‘rt turini ajratib ko‘rsatadi: kuzatuv sezuvchanligi (kuzatish qobiliyati, ya’ni boshqa odamni ko‘rish va eshitish hamda bir vaqtning o‘zida uning tashqi ko‘rinishi va aytganlarini eslab qolish qobiliyati); nazariy sezgirlik (boshqa odamlarning xatti-harakatlari, his-tuyg’ulari va fikrlarini sharhlash va bashorat qilish uchun turli nazariyalarni qo’llash qobiliyati); nomotetik sezgirlik (ma’lum bir ijtimoiy guruhning tipik vakilini tushunish va bu tushunchadan ushbu guruhga mansub odamlarning xatti-harakatlarini bashorat qilish uchun foydalanish qobiliyati); ideografik sezgirlik (har bir shaxsning o’ziga xosligini tushunish qobiliyati) [10].G.V. Allport odamlarning yaxshi hakami bo’lish uchun zarur bo’lgan sakkizta shaxsiy xususiyatni ta’riflagan: 1) tajriba va shaxsiy etuklik; 2) o’xshashlik; 3) umumiy intellekt, 4) o’zini chuqur anglash, 5) ichki dunyoning murakkabligi, xilma-xil rivojlanish, 6) ajralish, introversiya, 7) estetik moyillik, 8) ijtimoiy intellekt [8]. Ta’sirchanlik tushunchasiga mazmunan yaqin V.A. Labunskayaning ijtimoiy-idrok qobiliyati tushunchasi, bu muloqotda shakllanadigan va insonning ruhiy holatini, uning xususiyatlari va fazilatlarini etarli darajada aks ettirish qobiliyatini, uning ushbu shaxsga ta’sirini oldindan bilish qobiliyatini ta’minlaydigan qobiliyat sifatida tushuniladi.Muallifning fikriga ko’ra, bu qobiliyat murakkab tizim, qobiliyatlar majmuasidir: asosiy (shaxsning xususiyatlari va fazilatlarini etarli darajada tushunish, boshqa odamlarning munosabatlarini baholash qobiliyati) va funktsional (boshqaning xatti-harakatlarini bashorat qilish qobiliyati). shaxs, bu odamga ta’sirini oldindan biling) [3]. Ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik sharoitida sezgirlikni o’rgatishning maxsus texnologiyalarini ishlab chiqish davom etmoqda. “Sezuvchanlik treningi” tushunchasi juda keng va noaniq qo’llaniladi.Adabiyotda ushbu kontseptsiya bilan belgilanadigan guruh ishining turli shakllari tasvirlangan. Chet el ijtimoiy psixologiyasi amaliyotida sensitiv trening (yoki shaxslararo sezgirlik treningi) 50-yillarning oxirlarida shakllangan. XX asr Sezuvchanlikni o’rgatishning ildizlari T guruhlari amaliyotida yotadi. Ba’zi mualliflar sezgirlik mashg’ulotlarini insonning hayotiy qadriyatlarini aniqlash va o’z-o’zini anglash tuyg’usini kuchaytirish orqali shaxsni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan o’quv guruhlari turi deb hisoblashadi.Boshqalar sezgirlik treningini tashkiliy rivojlanish guruhlari deb atashadi va guruhlar ishning maqsadi va diqqat markazida – tashkiliy tuzilmalar yoki individual rivojlanishga qarab farq qilishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Aksariyat mualliflar insonning boshqa odamlarni tushunish qobiliyatini yaxshilashni sezgirlikni o’rgatishning asosiy maqsadi deb bilishadi.Adabiyotlarda odamlarning o’quv guruhlarida ishtirok etishi shaxslararo sezgirlikni rivojlantirishga qanchalik hissa qo’shishi muhokama qilinadi. “Uchrashuv guruhlari” va T-guruhlari yoki inson qobiliyatlarini o’rgatish guruhlari usulining asoschilaridan biri bo’lgan mashhur gumanistik psixolog K. Rojers bu savolga ijobiy javob berdi. Uning fikricha, T-guruh ishtirokchilarining shaxslararo sezgirligini rivojlantirishning asosiy omili tuzilmaning yo’qligi, ishning aniq tashkil etilishi va ishtirokchilarning bu borada majburiy mustaqilligi va guruh ichidagi munosabatlarni o’zlari tashkil qilish va ularni rivojlantirish zarurati. kommunikativ faoliyat jarayoni. Shu munosabat bilan, mustaqil izlanish, sinov va xatolar natijasida ishtirokchilar o’z-o’zini idrok etish, guruh jarayonlarini anglash va guruh faoliyatida konstruktiv ishtirok etish qobiliyati orqali shaxslararo sezgirlikni rivojlantiradilar.Aksincha, G.Smit to’rtta tadqiqot natijalari va ob’ektiv o’lchov ma’lumotlariga asoslanib, treningda ishtirok etish boshqalarning xatti-harakatlarini to’g’ri taxmin qilish qobiliyatiga ta’sir qilmasligini isbotladi. Subyektiv nuqtai nazardan, ishtirokchilar o’quv guruhlarida ishlash tajribasini juda rivojlangan deb bilishdi. Tadqiqotchilar o’quv guruhining sezgirlikka rivojlanish ta’siri uning maqsadlariga bog’liq degan xulosaga kelishdi.Shunday qilib, masalan, L.A. Petrovskaya, xorijiy tadqiqotlarni tahlil qilib, ijtimoiy-psixologik sezgirlikni o’rgatish uchun odatda ikkita darajadagi maqsadlar mavjudligini ta’kidlaydi: bevosita va metamaqsadlar yoki yuqori darajadagi maqsadlar. Ikkinchisiga quyidagilar kiradi: 1) shaxsda izlanish ruhini shakllantirish, uning roli bilan tajriba o’tkazishga tayyorlik; 2) shaxslararo munosabatlarda haqiqiylikni rivojlantirish; 3) shaxslararo ongni kengaytirish (ya’ni, boshqa odamlar haqida bilim); 4) boshqalar bilan avtoritar emas, balki hamkorlikda o’zini tutish qobiliyatini rivojlantirish va hokazo.Yaqin kelajakdagi maqsadlarga quyidagilar kiradi: boshqalar har bir shaxsning xatti-harakatlarini qanday qabul qilishini o’rganish orqali ishtirokchilarning o’z-o’zini anglash darajasini oshirish; guruh jarayoniga, boshqalarning xatti-harakatlariga sezgirlikning oshishi, birinchi navbatda, boshqalardan olingan kommunikativ stimullarning to’liqroq doirasini idrok etish bilan bog’liq (odatda, ushbu maqsadni shakllantirishda empatiya tushunchasi qo’llaniladi): tushunish guruh faoliyatini qiyinlashtiradigan yoki osonlashtiradigan sharoitlar; shaxslararo sohada diagnostika ko’nikmalarini rivojlantirish; guruh ichidagi va guruhlararo vaziyatlarga muvaffaqiyatli aralashish ko’nikmalarini rivojlantirish; qanday o’rganishni o’rganish [5].Yu.N. Emelyanov sezgirlikni o’rgatishning quyidagi maqsadlarini belgilaydi: 1) o’z-o’zini anglash va boshqalarni tushunish darajasini oshirish; 2) guruh jarayonlarini sensorli tushunish, mahalliy tuzilishni bilish; 3) bir qator xulq-atvor ko’nikmalarini rivojlantirish [1]. Ba’zan asosiy maqsad ijtimoiy kompetentsiyani oshiradigan imkoniyatlarni o’rgatish va o’rgatishdir.Makshanov S.I., Xryashcheva N.Yu., Sidorenko E.V., ko’pchilik xorijiy mualliflarning fikriga ko’ra, sezgir o’qitishning asosiy maqsadi insonning boshqa odamlarni tushunish qobiliyatini rivojlantirish va takomillashtirish, uning asosiy maqsadlarini shakllantirish: 1) psixologik kuzatuvni rivojlantirish. boshqa shaxs yoki guruhdan olingan signallarning butun majmuasini yozib olish va eslab qolish qobiliyati sifatida; 2) ijtimoiy idrok va tushunish stereotiplarini anglash va cheklovlarni engib o’tish; 3) boshqa odamlarning xatti-harakatlarini bashorat qilish qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish [4; 10-bet].Shunday qilib, adabiyotda sezgirlikni o’rgatishning maqsadlari odatda guruh jarayonlariga, o’z shaxsiyatiga va boshqa odamlarga nisbatan sezgirlikni shakllantirish sifatida belgilanadi. Adabiyotda mavjud bo’lgan sezgirlik bo’yicha o’quv dasturlari asosan kattalar va tashkilot xodimlarini o’qitish va kasbiy ko’nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan: samarali o’zaro ta’sir qilish, qaror qabul qilish va muammoli ish vaziyatlarini hal qilish.Shuning uchun bizning vazifamiz yoshni va zamonaviy hayot haqiqatlarini hisobga olgan holda o’smirlar uchun maxsus sezgirlikni rivojlantirish edi. Treningning maqsadi shaxslararo sezgirlikni rivojlantirish: tengdoshlar, o’qituvchilar, ota-onalar bilan munosabatlarni, psixologik muammolarni va nizolarning sabablarini baholash qobiliyati, shuningdek, o’z shaxsiyati, munosabatlari, ehtiyojlari va motivlari, pozitsiyalarini chuqur tushunish. boshqalar bilan munosabatlarda.Bizning fikrimizcha, bu fazilatlarni rivojlantirish o’smirlar inqirozining salbiy ko’rinishlarining oldini olishning zaruriy shartidir. Vazifalar va mashqlar o’smirlarni kuzatish sezgirligini o’rgatish va odamlarning holatlari, xususiyatlari, fazilatlari va munosabatlarini tushunish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Kuzatuv sezgirligi o’smirlarning ota-onalari, o’qituvchilari va sinfdoshlari bilan bo’lgan shaxslararo muloqot sharoitida shaxs va guruhning og’zaki, og’zaki bo’lmagan, fazoviy-vaqtincha ko’rinishlarini qayd etish va eslab qolish orqali shakllanadi. Bir qator mashqlar u yoki bu hissiy kanalni rivojlantirishga qaratilgan: ko’rish, eshitish, taktil sezuvchanlik va boshqalar.Odamlarning holatini, xususiyatlarini, fazilatlarini va munosabatlarini tushunish qobiliyatini rivojlantirish uchun o’smirlar bir-birini tinglash va tushunish, o’zlariga ishonish, his-tuyg’ulari va istaklarini etarli darajada ifoda etish qobiliyatini o’rgatadi. Trening davomida o’smirlar bir vaqtning o’zida ikkita fikrlash, mantiqiy va majoziy soha bilan ishlashni o’rgandilar, bu esa ijodiy shaxsning fazilatlarini rivojlantirishga yordam berdi: yangi taassurotlarga ochiqlik, vaziyatning o’zgarishiga tezda javob berish qobiliyatiga ega bo’lish, faollashtirish. sezgi va ijodiy qarorlar qabul qilish. O‘smirlarda ham o‘ziga bo‘lgan ishonch, o‘z kuchiga tayanish, to‘siqlar va qo‘rquvlarsiz erkin muloqot va o‘zini namoyon qilishga e’tibor qaratish qobiliyati shakllandi. Trening ishtirokchilari o’zlarini va o’z imkoniyatlarini o’rgandilar.Bu qobiliyatlar insonga xosdir, lekin, qoida tariqasida, amalga oshirilmaydi. Ongli bo’lgan holda, ular to’liq ochib berilishi va o’z “men” ni va atrofimizdagi dunyoni tushunish uchun kuchli vositaga aylanishi mumkin.Ishtirokchilarning fikr-mulohazalarini o’rganish asosida olib borilgan ish natijalari tahlili shuni ko’rsatdiki, o’smirlar xotira va diqqatni jamlash, ijodiy shaxs va ijodiy fikrlash fazilatlarining namoyon bo’lishi, ta’limdagi yutuqlari, stress va zo’riqishlarning yaxshilanishini his qildilar. boshqalar bilan muloqotda kamaydi.