Izzattillo Islomov
Bola rivojlanishining asosiy komponenti sifatida onalik instinkti haqida ko’p gapiriladi. Oxirgi paytlarda ota-ona va bola munosabatlarini tarbiyalash va rivojlantirishda otaning roli bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Tarixiy-etnografik ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, bolaga nisbatan onalik va otalik tuyg‘ularining shakllanishi ota-onalarning o‘zlari tarbiyalagan madaniy, ijtimoiy, tarixiy va diniy xususiyatlarga bog‘liqligi ayon bo‘ladi. Otaning shaxsiy hayotiy tajribasi va uning “ideal ota-ona” haqidagi g’oyasining roli ham katta. Erkaklarda ota-ona rolining shakllanishiga ta’sir qiladi
• bolalarning ota-onalari bilan o’zaro munosabatda bo’lish tajribasi;
• ota-ona oilasi yoki urug’i doirasidagi “odatiy” erkak xatti-harakatlari,
• o’rnatilgan shaxsiy qadriyatlar va hayot ustuvorliklari,
• milliy madaniyat va din ta’sirida shakllangan ideallar,
• insonning o’zi haqidagi tasavvuri, uning asosiy ruhiy xususiyatlari, o’zini o’zi qadrlashi;
• ijtimoiy muhit
va ma’lum bir mamlakat, muayyan yashash mintaqasi va yaqin atrof-muhit doirasida shaxsning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi boshqa ko’plab omillar.
Erkakning shaxsiyati homiladorlik davrida o’zgaradi. Erkak “o’sib boradi”, u shaxsiy o’sish uchun psixologik motivatsiyaga ega bo’ladi. Bu davrda tushunish keladi – “Men ota bo’laman” va odam keyingi rivojlanish uchun ustuvor yo’nalishni tanlashga duch keladi. Otalik nafaqat bolaning kelib chiqishining biologik faktini, balki ijtimoiy-madaniy qiyofasini, shu jumladan insonning yangi funktsiyalarini, uning huquq va majburiyatlarini, yangi tajriba va his-tuyg’ularni, ijtimoiy mavqeini o’zgartirishni anglatadi. Dunyoning ko‘plab xalqlari uchun otalik erkaklik va yetuklikning yetakchi ko‘rsatkichlaridan biridir. Bolaning kontseptsiyasi va tug’ilishi ko’pincha kelajakdagi otaning turmush tarzi va rivojlanishini o’zgartiradi. Erkakning homiladorlikning farovonligi haqidagi tashvishlari uni psixologik etuklik va bugungi va ertangi kunning hayotiy holatini baholash vazifasi bilan duch keladi. Hayotning ushbu davrida erkak asosiy muammoni – oilaning moddiy farovonligini hal qilish, ota-onasining qiyofasi asosida o’z oilasining muayyan marosimlarini yaratish bilan duch keladi. Erkak o’zining to’plangan hayotiy tajribasini bo’lajak farzandiga o’tkazish, amalga oshirilmagan loyihalarni amalga oshirish istagi bor (afsuski, bu ozchilikni odatiy hayot tarzini qayta ko’rib chiqishga majbur qiladi). Xotin va tug’ilmagan bolaga g’amxo’rlik qilish va himoya qilish zarurati mavjud. Ko’pincha homiladorlik va chaqaloqning tug’ilishi erkak uchun hayotning yangi bosqichining ramzi, “yangi hayotni boshlash” uchun rag’batdir.
Bo’lajak ota uchun homiladorlikning boshlanishi bilan inqiroz bosqichi boshlanadi, bu yorqin hissiy tajribalar bilan bog’liq bo’lib, erkak shaxsining shakllanishi sodir bo’ladi (albatta, men otalikka psixologik tayyorlik haqida gapiryapman), tibbiyotda mavjud. “homilador ayolning eri” tushunchasi – erkak o’z xotini bilan birga “homilador bo’ladi” va u bilan birga vazni, ko’pincha ortiqcha vaznga ega bo’ladi. Homiladorlik davrida qadriyatlarni qayta yo’naltirish sodir bo’ladi va boshqa odamlar bilan munosabatlar o’zgarishi mumkin.
Erkak homiladorlik faktini tushunib, qabul qilsa va ota-ona bo’lishga psixologik tayyor bo’lsa, u oilaning iqtisodiy va uy-joy sharoitini yaxshilash va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun kuchli rag’batga ega bo’ladi. Agar siz ota-ona bo’lishga tayyor bo’lmasangiz, depressiya homiladorlikka nisbatan noaniq munosabat, cheklangan erkinlik hissi, oilangizni boqish qobiliyatiga ishonchingiz yo’qligi va boshqa ko’plab sabablar tufayli rivojlanishi mumkin.
Odatda, bolani kutish davri o’zingizga, xotiningizga va atrofingizdagi dunyoga ijobiy munosabat bilan birga keladi. Erkak o’z chaqalog’iga qanday g’amxo’rlik qilishni biladigan va o’zining ijobiy hayotiy tajribasini unga o’tkazishga, namuna va murabbiy bo’lishga qodir bo’lgan ota – boquvchi roliga tayyorlanmoqda. Oila va perinatal psixologiya sohasidagi so’nggi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, erkakning bolani kutish va chaqaloq tug’ilishi davridagi tajribasi onaning tajribasiga teng. Shunga asoslanib, biz onalik bilan bir xil bo’lgan haqiqiy otalik instinkti haqida gapirishimiz mumkin. Ko’pgina xotinlar o’z odamini otaning roliga muvofiqligi uchun “ayol” mezonlari bo’yicha baholaydilar va bu noto’g’ri! Axir, erkak ayolning homiladorligi va uning tug’ruq ta’tilida bir nechta rollarni o’ynaydi – boquvchi, ota va uy ishlarida yordamchi. Agar ikkala ota-ona ham psixologik jihatdan o’zlari uchun yangi rolga tayyor bo’lsa, unda hayotning bu qiyin davri ularni faqat birlashtiradi, agar bo’lmasa, oilaning kuchini sinovdan o’tkazish ularni hayotiy qadriyatlarni favqulodda vaziyat sifatida qayta ko’rib chiqishga majbur qiladi.
Qiyin psixologik davrlarda oilalar oila va perinatal maslahat bo’yicha mutaxassis tomonidan qo’llab-quvvatlanishi mumkin. “Va keyin, shubhasiz, bulutlar to’satdan raqsga tushadi va sizning tabassumingiz shubhasiz qaytadi!” va OTA ONA bo’lish qanchalik baxtli ekanini his qilasiz!
Behruzbek Hamidov
