O’tmish va hozirgi kunga haddan tashqari e’tibor berilishi va bugungi kun uchun yashashga chaqiriqlarni suiiste’mol qilish haqida maqola. Psixoanalizdagi an’anaviy yondashuvni miya funktsiyalarini o’rganishga asoslangan (Martin Seligman ishtirokida) Homo Prospectus nazariyasi bilan taqqoslash. Martin Seligmanning “Homo Prospectus” kitobida bayon qilgan tadqiqotiga asoslanib, odam hozirgi zamonda yashay olmaydi, chunki uning miyasi boshqacha tarzda ishlaydi. Miyaning asosiy vazifasi esa kelajakni tahlil qilish va rejalashtirishdir. Ma’lum bo’lishicha, hozirgi paytda yashash qobiliyatining ahamiyati juda bo’rttirilganmi?

“Hozirgi zamonda yashang! Vaqtni qadrlang! Uning qochib ketishiga yo’l qo’ymang! Hayot sizdan o’tib ketishiga yo’l qo’ymang! Ishonchim komilki, siz ham men kabi bu iborani doim eshitasiz. Muvaffaqiyat va motivatsiya psixologiyasiga oid kitoblar sahifalaridan, bizga baxtli hayot asoslarini o‘rgatuvchi murabbiylarning og‘zidan muammodan charchagan boshlarimizga quyiladi. Bizni o’tmishni eslamaslik va kelajakda yashamaslik, balki shu erda va hozir his qilishga da’vat etiladi. O’zingizga zarar bermaslik uchun hozirgi paytda o’ylab ko’ring va kelajak haqida ko’p o’ylamang, chunki u erda bizni nima kutayotganini hech kim bilmaydi.

Bu, albatta, mantiqiy. Men o’zim bir necha bor o’z ichki nigohingizni shu lahzaga qaratib: “To’xta, bir lahza, sen go’zalsan!” Bu haqiqatan ham muhim. Ammo kelajagingizni tahlil qilish, voqealarni kutishdan kam emas! Axir, hozirgi paytda ijobiy his-tuyg’ularni boshdan kechirish va ulardan lazzatlanish orqali biz kelajakdagi harakatlarimizni o’zimiz belgilaymiz.

Ammo keling, narsalarni tartibda olaylik.

Psixologiya hozirgi va o’tmishni juda chambarchas bog’ladi. U bizga hozirgi voqealarga munosabat, biz boshdan kechirayotgan his-tuyg’ular, fikrlash tarzimiz, hayotimizning qolgan qismiga allaqachon sodir bo’lgan voqealar ta’sirini tushuntirishni o’rgandi. Depressiya ham uzoq vaqtdan beri o’tmishdagi jarohatlarning natijasi sifatida ko’rib chiqilgan. Ammo muammo shu yerda. Xotiraga qanday katta ahamiyat beriladi! Ma’lum bo’lishicha, o’tmishda nima bo’lishidan qat’i nazar: travma, zo’ravonlik, muvaffaqiyatsiz munosabatlar – biz abadiy bu voqealar garovi bo’lib qolamiz? Siz butun umringiz davomida bu negativlik bilan ishlashga majburmisiz? Bunga sarflaysizmi?

Ammo bizning miyamiz shunday ishlaydimi? Hech kimga sir emaski, vaqt o’tishi bilan biror narsa xotiradan o’chiriladi yoki yangi tafsilotlar paydo bo’ladi. Ba’zida xotiralar buziladi: o’tmish haqidagi fikrlar endi o’tmishdagi voqealarga qaraganda salbiy yoki hatto yorqinroq emas. Ammo ba’zida, aksincha, salbiy ta’sir vaqt o’tishi bilan kuchayadi. Agar bu nomukammal vosita bo’lsa, xotirani shunchalik chuqur qazishga arziydimi? Balki uni butunlay tashlab, hozirgi kunga e’tibor qaratarsiz?

Ammo bu erda yana savollarim bor edi. Agar siz shu lahzaga sho’ng’ib, unda qolishga harakat qilgan bo’lsangiz (masalan, meditatsiya paytida), ehtimol bu har doim ham oson emasligini bilasiz. Ba’zi odamlar buni umuman qila olmaydi. Ko’p odamlar o’z hayotlarini hozirgi voqealar va loyihalarga qaratishga harakat qilishadi va hali ham rejalar bilan yashashni, kelajak haqida o’ylashni va kelajakni chizishni to’xtata olmaydilar. Men ular baxtsiz bo’lib, o’zlarini past his qilishayotganini payqadim. Asta-sekin psixiatriya depressiya o’tmishdagi jarohatlar natijasi emas, balki kelajak uchun buzilgan rejalar, aynan shu kelajak haqidagi noaniqlik natijasi degan xulosaga kela boshladi.

Va 2016 yilda Martin Seligman inqilobiy tarzda inson tabiatan rejalashtiruvchi kabi aqlli emasligini e’lon qildi. Va kelajakni tahlil qilish va oldindan ko’ra bilish muvaffaqiyat va inson baxtining asosidir. “Bu inson muvaffaqiyatining asosi bo’lgan fikr va harakatlarni boshqarish uchun kelajakdagi imkoniyatlarni taxmin qilish va baholashdir.” Miyaning markaziy vazifasi kelajakka ongli yoki ongsiz ravishda qarashdir. “Ma’lum bo‘ldiki, bizning ongimiz o‘tmishga yo‘l ko‘rsatgandan ko‘ra kelajakka ko‘proq bog‘langan”, deydi ulug‘ olim.

Martin Seligman o’zining “Homo Prospectus” kitobida inson hozirgi paytda yashay olmaydi, chunki uning miyasi boshqacha tarzda bog’langan deb hisoblaydi va ta’kidlaydi. Uning aytishicha, o’tmish ham, hozirgi kun ham kelajakni rejalashtirish uchundir. Bizning miyamiz keyingi harakatlar va rejalarni hisoblab chiqsa, xursand bo’ladi. Va hatto xotira bizni kelajakdagi harakatlarga tayyorlash, masalan, reaktsiyalarni bashorat qilish uchun beriladi. Bizning his-tuyg’ularimiz nafaqat sodir bo’lgan yoki sodir bo’layotgan narsaga javob emas, balki keyingi harakatlar uchun ko’rsatma hamdir. Ya’ni, his-tuyg’ular – bu nima bo’lishi mumkinligini kutish, kutish. Va ular bizning xatti-harakatlarimizni belgilaydilar.

Keling, bir misolni ko’rib chiqaylik. Boss shanba kuni kompaniya tadbirini o’tkazishga qaror qildi va sizni oldindan ogohlantirdi, aytaylik seshanba yoki chorshanba kuni. Oilangiz yoki do’stlaringiz bilan rejalaringiz bormi? Sizning his-tuyg’ularingiz qanday? Ma’lumotni muddatidan oldin olmaganingizdan g’azablanasizmi? Oilangizga aytishdan qo’rqasizmi, chunki ularni xafa qilasiz? Sizda shubha bormi? Bu jamoa manfaati uchun ekanligidan xursandmisiz? Yoki shu yo’l bilan siz juda istalmagan rejalardan qochasiz deb umid qilayotgandirsiz? Bu sizning keyingi (kelajakdagi) harakatlaringizni belgilaydigan ma’lumotni qabul qilish paytida boshdan kechirgan narsadir. Rahbaringizning noroziligidan qo’rqish yoki uy ishlaridan qochish istagi sizni taklifni qabul qilishga majbur qiladi, yaqinlaringizga bo’lgan muhabbat sizni rad etishga majbur qiladi, ishonch va xotirjamlik sizni yakuniy qaror qabul qilish uchun vaqt berishga majbur qiladi. Bir narsa muhim: nima bo’lishidan qat’iy nazar, u o’z kelajagini tahlil qilishni o’z ichiga oladi.

Ma’lum bo’lishicha, biz kelajakni hozirgi his-tuyg’ularimiz, fikrlarimiz va harakatlarimiz bilan belgilaymiz. Yuqorida tilga olingan kitobga ko’ra, bu aloqa faqat odamlarga xosdir va boshqa sut emizuvchilarga xos emas. Ma’lum bo‘lishicha, odamni maymundan ajratib turadigan asosiy narsa aql emas, balki tahlil qilish, rejalashtirish va kelajakni oldindan ko‘ra bilishdir. Inson shunday yaratilgan va shuning uchun hozirgi paytda yashay olmaydi! Seligman nimani topdi.

Va biz shunday yaratilganmizki, biz hozirgi paytda o’zimizni to’liq qo’lga kirita olmaymiz va rejalashtirishni to’xtata olmaymiz, tabiatimizga qarshi chiqishga arziydimi? Yoki o’zingizning noyob insoniy qobiliyatlaringizdan foydalanishni o’rganganingiz yaxshiroqmi? Ularni xizmatga oling va nafaqat “bayram” dan, balki uni kutishdan ham zavqlanasizmi?

Ko’p odamlar er yuzidagi eng baxtli odamlar bolalar ekanligiga ishonishadi. Ular his-tuyg’ularga berilib, ularni osongina ifoda etadilar, quvnoq, optimistik va beparvo. Ular psixologik saqichni chaynashni bilishmaydi, meditatsiya qilishni o‘rganishlari shart emas. Ammo ushbu maqola kontekstida nima muhimroq: ular kelajak uchun rejalar tuzishdan zavqlanishadi, ular nafaqat Yangi yilni, balki tayyorgarlikdan ham zavqlanishadi, dengizga yoki istirohat bog’iga sayohatni, kelishini intiqlik bilan kutishadi. ularning buvisi, ota-onasining ishdan kelishi. Ular ushbu voqealarga zavq va ijobiylik bilan tayyorgarlik ko’rishadi, bu esa voqeaning ijobiy ta’sirini kuchaytiradi.

Reja qiling, kuting, umid qiling, kelajakni yorqin va yorqin rangga bo’yang! Ekstremallikka bormang! Miyangizning asosiy funktsiyasini bostirmang! Esingizda bo’lsin, keyin nima bo’lishini aniqlash uning sevimli mashg’ulotidir.

Siz nima deb o’ylaysiz? Ehtimol, hozirgi paytda yashash qobiliyatining ahamiyati haqiqatan ham bo’rttirilgandir? Balki bizga oshirilgan narxlarda sotishadi?