Behruzbek Hamidov
Nega biz doimo bir xil rakega qadam qo’yamiz, mantiqsiz qo’rquvlar haqida qayg’uramiz, zaharli munosabatlarni buzolmaymiz va o’zimizga yoqmaydigan ishlarni o’zgartira olmaymiz? Ko’rinib turibdiki, bu holatlarning barchasi bizga hech qanday foyda, hatto zarar keltirmaydi. Ammo miya o’jarlik bilan ularga e’tibor bermaslikda davom etadi. Shabloncha fikrlash hamma narsada aybdor.
Ma’lum bir stsenariyga ko’nikish orqali miyamiz bo’shashadi – qaror qabul qilish yoki tahliliy ishlarni bajarish uchun qimmatli energiyani behuda sarflash kerak emas. Ha, bizning miyamiz juda dangasa. Uning bu xossasi esa pirovardida biznifikrlash tuzog‘iga tushib qolishimizga olib keladi, ular kognitiv buzilishlar deb ham ataladi.
O’yinchi
Bu bizni qayta-qayta xato qilishimizga olib keladigan eng keng tarqalgan tuzoqlardan biridir. Qaror qabul qilishda biz avvalgi tajribaga tayanamiz, bu juda mantiqiy, ammo “o’yinchi” buni tom ma’noda bajaradi. Bu tuzoq elementar ehtimolini e’tiborsiz qoldirib, oldingi natijalarga ko’ra keyingi garovga qaror qilgan o’yinchilar sharafiga nomlangan. Masalan, tanganing tepaga tushishi ehtimoli qanday? – To’g’ri, aniq 50%. Uni ketma-ket birinchi yoki o’ninchi marta tashlashingizning farqi yo’q. Biroq, agar boshlar oldin ketma-ket bir necha marta tushib ketgan bo’lsa, o’yinchi ko’pincha endi, bu safar bu dumlar bo’ladi, deb ishonadi – bu abadiy davom eta olmaydi. Bunday fikrlash tuzog’i vaziyatni ob’ektiv baholashga va barcha mumkin bo’lgan voqealarni bashorat qilishga imkon bermaydi.
Joriy vaziyat
Bu atama voqea sodir bo’lgunga qadar vaziyatni bildiradi. Oddiy qilib aytganda, bu ishlarning asl holati. “Status-kvo tarafkashlik” deb nomlangan fikrlash tuzog’i bizni o’zgarishga intilishga to’sqinlik qiladi. Shuning uchun biz noto’g’ri ishlarda ishlashda, noto’g’ri munosabatlarda bo’lishda va hokazolarda davom etamiz. Biz harakatlarning ma’lum bir algoritmiga (va ba’zilari butun hayotimiz uchun!) o’rganib qolganmiz, hatto buni yoqtirmasak ham. Ammo biz o’zgarishlardan shunchalik qo’rqamizki, biz bunga chidashga tayyormiz. Zero, o‘zgarishlar bizdan qayta qurishni, yangi sharoitlarga moslashishni, axloqiy va jismoniy jihatdan taqozo etadi. Bu erda har bir kishi o’zi uchun qaror qabul qiladi – mavjud vaziyat bilan murosaga kelish, o’zlari uchun keyingi istiqbollarni yopish yoki o’zlarini yengish va hayotning yangi darajasiga erishish uchun ozgina harakat qilish.
Diqqat
Bizni xolislikdan mahrum qiladigan yana bir tuzoq. Agar qaror qabul qilishda faqat bitta muhim jihatga e’tibor qaratadigan bo’lsak, “vakil bo’lmagan namuna olish hodisasi” ishga tushadi. Misol uchun, oziq-ovqat tanlashda biz GMO dan qochamiz, chunki atrofimizdagi hamma uning zararli ekanligini aytadi. Biz masalaning barcha nozik tomonlarini batafsil ko’rib chiqmasdan turib, bu ko’pchilikning fikriga bo’ysunamiz. Bu, masalan, uchish qo’rquviga ham tegishli. Ommaviy axborot vositalarida aviahalokatlar haqida tez-tez tilga olinishi bu transport xavfli degan taassurot uyg’otadi. Biroq, statistika buning aksini aytadi.
Tanqidchi
Kognitiv tuzoqlardan qochish uchun siz ob’ektiv nuqtai nazarni rivojlantirishingiz, vaziyatni bir butun sifatida tahlil qila olishingiz va sabab-oqibat munosabatlarini aniqlay olishingiz kerak. Bundan tashqari, bizning qarorlarimiz ko’pincha bizni ichimizdan yo’q qiladigan lahzali his-tuyg’ular yoki uzoq muddatli tajribalardan ta’sirlanadi. Bularning barchasinitanqidiy fikrlash yordamida boshqarishni o‘rganishingiz mumkin. Yo’q, bu tanqid bilan hech qanday aloqasi yo’q va shubhali yondashuvni rivojlantirishga qaratilgan emas. Tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlash va o’ylamasdan harakat qilish qobiliyatidir.
Izzattillo Islomov
