Behruzbek Hamidov
Har bir inson hamma narsa “noto’g’ri” bo’ladigan vaziyatga duch keldi: buzg’unchi tanqid tufayli motivatsiya pasayadi, jadvaldagi kutilmagan o’zgarishlar va hokazo. Ba’zida bu holat ichki tajribalar va birlasha olmaslik tufayli yuzaga keladi. Ammo tashqi omillar ham ko’pincha odatiy xatti-harakatlarni buzadi – stressli sharoitlar, yangi jamiyat yoki shunchaki cheklangan vaqt.
Situatsionizm nazariyasi vaziyatning xulq-atvorga qanday ta’sir qilishiga asoslangan psixologik hodisalarni o’rganishga bag’ishlangan. Batafsil ma’lumot quyida.
Situatsionizm tushunchasi
Situatsionizm psixologiyaning inson xatti-harakatlarini vaziyatga alohida urg’u berib o’rganadigan bo’limidir. Ushbu nazariya tarafdorlari shaxsiyatning qaysi biri uchun mashhur bo’lganligi, odamning ma’lum bir vaziyatda uning xatti-harakati va hissiy reaktsiyasini oldindan aytishga imkon beradigan doimiy xarakter xususiyatlariga ega ekanligi haqidagi ta’kidni shubha ostiga qo’ydilar.
Laboratoriya va dala (haqiqiy) kuzatuvlar aniq natija berdi – vaziyat omillari ko’pincha odamga juda kuchli ta’sir ko’rsatadi, reaktsiya butunlay boshqacha bo’lishi mumkin va har doim ham odamning xatti-harakatlarini oldindan aytib bo’lmaydi.
Shaxsning xatti-harakati va vaziyatning xususiyatlari o’rtasidagi bog’liqlik
Situatsionizm xulq-atvori kuzatiladigan muhit va shaxsning qanday munosabatda bo’lishi o’rtasidagi munosabatni ta’kidlaydi, bu esa shaxsiy xususiyatlar nazariyasini obro’sizlantiradi. Shaxsiy xulq-atvor va vaziyatning xususiyatlari o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish aniq xulosalar bermadi, ammo xarakter xususiyatlari etakchi rol o’ynaganda va vaziyat etakchi rol o’ynaganda, namuna modelini yaratish mumkin edi.
Vaziyat quyidagi hollarda ichki fazilatlardan ustun bo’lgan etakchi rol o’ynaydi:
- vaziyat yangi, ommaviy yoki rasmiy;
- xulq-atvori aniq belgilangan;
- vaziyat ichki istaklardan ko’ra ko’proq vaznga ega, yoki tanlov yo’q yoki u juda katta emas;
- Vaziyatning davomiyligi minimal.
Shaxsning ichki fazilatlari quyidagi hollarda ustunlik qiladi:
- shaxs shaxsiy, tanish yoki norasmiy muhitda bo’lsa;
- o’zini qanday tutish kerakligi haqida ko’rsatmalar yo’q;
- imkoniyatlarning katta tanlovi;
- vaziyatning davomiyligi uzoq.
Ijtimoiy psixologiya insonning turli vaziyatlardagi xatti-harakatlarining yagona tamoyilini haligacha isbotlay olmadi.
Yaxshi samariyalik tajriba
Hozirgi vaqtda situatsionizm tadqiqotidagi eksperimentning eng qiziqarli namunasi 1973 yilda psixolog D. Darli tomonidan o’tkazilgan “Yaxshi samariyalik” dir. Tajriba davomida seminarchilar 2 guruhga bo’lingan: biriga seminariyadagi ish haqida hisobot tayyorlash, ikkinchisiga esa “Yaxshi samariyalik” masali bo’yicha hisobot tayyorlash taklif qilindi. Ikkala guruhdagi ba’zi seminarchilarga kechikkanliklari aytildi. Yo’lda ular yerda yo’talayotgan odamni uchratishdi.
Ushbu vaziyatli tajriba kutilmagan natijani ko’rsatdi – shoshayotgan sub’ektlarning atigi 10 foizi odamga yordam berish uchun to’xtashdi. Natijada, vaziyatning o’ziga xosligi xarakter xususiyatlarining atrof-muhit sharoitlariga munosabatiga yordam berdi, ammo bu sodir bo’lmadi.
Izzattillo Islomov
