Behruzbek Hamidov
Inson shaxsiyatining rivojlanishiga nima ta’sir qiladi?
Shaxsning rivojlanishiga nima ta’sir qilishi haqidagi nazariyalar juda xilma-xildir. Masalan, genlar hisobga olinadi: shaxsiyatning ma’lum xususiyatlarini rivojlantirish tendentsiyasi irsiy genetik materialda qayd etilishi mumkin, deb hisoblashadi. Biroq, genlar, albatta, inson qanday bo’lishini belgilaydigan yagona omil emas.
Atrof-muhit ham shaxsning rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi: oila, yaqin odamlar, do’stlar va inson duch keladigan boshqa bir qator tashqi omillar.
Shaxsiyatning ba’zi biologik determinantlari – uning asab tizimining tuzilishi va faoliyati haqida unutmang. Testosteron kabi gormonal omillarni ham hisobga olish kerak: asosiy erkak jinsiy gormoni jinsiy istak, ijtimoiy o’zaro munosabatlarga moyillik va dürtüsellik kabi xususiyatlarga ta’sir qilishi mumkin.
Insonning shaxsiyati u tug’ilgan paytdan boshlab shakllana boshlaydi. Shaxsga xos munosabatlar modeli va psixologik xususiyatlarning rivojlanishining tugashi taxminan 20 yoshda sodir bo’ladi, deb ishoniladi.
Shaxsiyat nazariyasi nima?
Psixologik nuqtai nazardan shaxsiyat turli mutaxassislarning qiziqish mavzusi bo’lib kelgan – ko’plab olimlar inson psixikasining ushbu jihatini tahlil qilishgan va keyingi tadqiqotlar hali ham davom etmoqda. Bugungi kunga kelib, shaxsning bir nechta asosiy nazariyalari va ularning barqaror tasnifi mavjud.
Psixodinamik nazariya
Psixodinamik nazariya – bu inson faoliyatida ongsiz harakatlarning ahamiyatini ta’kidlaydigan psixologik nazariyalar to’plami. Ushbu yondashuv bolalik tajribasi kattalar shaxsiyati va munosabatlarining asosi ekanligini taxmin qiladi. Bu nazariya Freydning psixoanalitik nazariyalaridan olingan boʻlib, uning gʻoyalariga asoslangan barcha nazariyalarni oʻz ichiga oladi. Freydning fikricha, shaxs, birinchi navbatda, hayot davomida boshidan kechirgan voqealar orqali shakllanadi.
Analitik nazariya
Bu nazariya shuni ko’rsatadiki, bizning psixikamiz inson turlarining to’plangan tajribasining mahsulidir. Biz arxetiplar (tashqi dunyo bilan aloqada bo’lgan odamlar tomonidan to’plangan tajribalar) kontseptsiyasiga Karl Yungga qarzdormiz, bu insonning shaxsiy tarixi, maqsadlari va motivatsiyasi bilan birgalikda uning xatti-harakatlarini belgilaydi. U shaxsni uch darajada tavsiflagan:
- tuzilmalar (ego, ongsiz);
- munosabat (introversiya va ekstraversiya);
- funktsiyalari (fikrlash, his qilish va sezgi).
Bu elementlarning barchasi va ularning tarkibiy qismlari shaxsiyatning markazi bo’lgan, muvozanat va barqarorlikni ta’minlaydigan “ego” bilan o’zaro bog’langan. Xulq-atvor va funktsiyalarning xususiyatlariga asoslanib, Jung 8 kishilik turini aniqladi. Yungning ishi psixologik fikr, san’at va hatto dinning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatganiga qaramay, uning qarashlari aniq ilmiy tasdiqlanmadi.
kognitiv nazariya
1950-yillarda amerikalik psixolog Jorj Kelli tomonidan ishlab chiqilgan shaxs va idrokning kognitiv nazariyasi harakatlarning psixologik sabablari bilan shug’ullanadi. Kelli odamlarni shaxsiy konstruktsiyalar deb atagan o’xshashlik va o’xshashlik qutblari bo’yicha psixologik jihatdan baholanishi mumkinligini taklif qildi.
Izzattillo Islomov
