Soxta xabarlarni tarqatish inson va jamiyat uchun zararli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu noto’g’ri ma’lumotlarning tarqalishiga olib kelishi, chalkashlik va bo’linishni keltirib chiqarishi va hatto odamlarning xatti-harakati va qarorlariga ta’sir qilishi mumkin.

“Bizning ushbu mavzuga qiziqishimiz bir qarama-qarshilikdan kelib chiqadi: Vengriya o’z tarixi davomida Rossiya/Sovet Ittifoqi tomonidan bir necha bor bosib olingan va oxirgi ishg’ol 1944-1991 yillar oralig’ida sodir bo’lgan, shuning uchun ko’plab vengriyalik kattalar bu bilan bog’liq shaxsiy tajribaga ega edilar. ishg’ol “, – deb tushuntirdi tadqiqot muallifi Laura Farago, Eötvös Loran universiteti psixologiya professori yordamchisi.

“Shunga qaramay, asosiy ommaviy axborot vositalarida tizimli ravishda dezinformatsion kampaniyalar olib borilayotganligi sababli, ko’plab vengerlar rossiyaparastlikka ega va ular hatto ukrainaliklarni Rossiya boshlagan urushda ayblaydilar, bu ularning shaxsiy tarixiy tajribasiga mantiqiy emas. Shuning uchun biz bu mamlakatda dezinformatsiyaga moyillikni tekshirish juda muhim deb o’yladik.

Tadqiqotchilar soxta yangiliklarga moyillikning psixologik prognozlariga oid AQSh tadqiqotini takrorlashga harakat qilishdi. Ular venger so’rov kompaniyasidan soxta yangiliklarni aniqlash, kognitiv aks ettirish va raqamli media savodxonligini baholashni yakunlagan 991 ishtirokchidan namuna olish uchun foydalandilar. Shuningdek, ular o’zlarining demografik ma’lumotlari bo’yicha anketalarni to’ldirishdi.

Soxta yangiliklarni aniqlashni baholash uchun tadqiqotchilar Facebook posti formatida ishtirokchilarga 15 ta soxta va 15 ta haqiqiy yangiliklar sarlavhalarini taqdim etishdi. Ishtirokchilardan hikoyani ilgari ko’rganmisiz, bu da’vo qanchalik to’g’ri ekanligiga ishonishingiz va uni onlayn tarzda baham ko’rishni o’ylaysizmi, degan savol berildi. Sarlavhalar faktlarni tekshirish saytlari va asosiy yangiliklar manbalaridan olingan bo’lib, ularda siyosiy ayblovlar (hukumat tarafdori) va siyosiy jihatdan betaraf tarkib mavjud.

Kognitiv reflektivlik testida yuqori ball olganlar soxta ma’lumotni ko’proq tan olishgan. Test tez va intuitiv, ammo noto’g’ri javoblarni keltirib chiqaradigan savollarni o’z ichiga olgan. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, testda yuqori ball to’plaganlar “ichaklari bilan borish” o’rniga, muammo haqida o’ylashga va mulohaza yuritishga moyildirlar.

Bundan tashqari, katta raqamli media savodxonligi haqiqiy va soxta yangiliklarni ajratish bilan ijobiy bog’liq edi. Ishtirokchilar “Kompyuterimda saqlagan narsalarni topishda qiynalmoqdaman” va “Meni yangi texnologiya bilan tanishtirishda oila aʼzolarimga ishonaman” kabi gaplarga rozi boʻlmasalar, raqamli media savodxonligi yuqori boʻlgan deb hisoblandi.

“Bizning tadqiqotimiz analitik fikrlash va raqamli savodxonlik ko’nikmalari dezinformatsiyani yaxshiroq tan olishga olib kelishini aniqladi”, dedi Farago PsyPost nashriga. “Shunga qaramay, analitik fikrlash tarafdorlik bilan o’zaro ta’sir qildi: tahliliy fikrlashning soxta yangiliklarni aniqlashga ta’siri hukumat tarafdorlariga qaraganda muxolifat saylovchilari uchun muhimroq edi. Biroq, yangiliklar manbalarining ko’rinishi (asosiy OAV va soxta yangiliklar saytlari) odamlarning soxta yangiliklarni tan olish qobiliyatiga ta’sir qilmadi, bu bizning taxminlarimizga zid edi.

Siyosiy betaraf sarlavhalar haqida gap ketganda, kognitiv reflektivlik tarafdorlikdan ko’ra soxta yangiliklarni aniqlashning kuchli prognozchisi edi. Ammo siyosiy mavzudagi sarlavhalar haqida gap ketganda, kognitiv aks ettirishdan ko’ra, partiyaviylik soxta yangiliklarni idrok etishning kuchli prognozchisi edi. Tadqiqotchilar, shuningdek, ishtirokchilar, agar yangiliklar mazmuni ularning siyosiy yo‘nalishiga mos kelsa, haqiqiy va soxta yangiliklarni farqlashda yaxshiroq ekanini aniqladilar.

Partizanlik va kognitiv aks ettirish o’rtasidagi o’zaro ta’sirni o’rganar ekan, Farago va uning hamkasblari Vengriyaning konservativ hukumatiga qarshi bo’lganlar soxta yangiliklarga shubha qilish uchun o’zlarining tahliliy imkoniyatlaridan ko’proq foydalanganliklarini aniqladilar, hukumat tarafdorlari esa haqiqiy yangiliklarni soxta yangiliklardan ajratish uchun kurashdilar