Behruzbek Hamidov
An’anaviy ravishda kattalar bilan bog’liq bo’lgan psixopatik xususiyatlar bolalar va o’smirlarda ham aniqlangan. Bu xususiyatlar katta-manipulyativ, qo’pol-hissiy va dadil-impulsiv xususiyatlar kabi o’lchamlarni o’z ichiga oladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, bu xususiyatlar hayotning boshida kuzatilishi mumkin va bolalik va balog’at yoshida nisbatan barqaror bo’lib qoladi. Bundan tashqari, ular kognitiv, affektiv va xulq-atvor xususiyatlari bilan bog’liq.
Oldingi tadqiqotlar yoshlardagi psixopatik xususiyatlar va tajovuzkor va antisosial xatti-harakatlarni o’z ichiga olgan tashqi muammolar o’rtasidagi bog’liqlikni aniqladi. Yuqori psixopatik xususiyatlarga ega bo’lgan o’smirlar ko’pincha tengdoshlariga qaraganda jiddiyroq tashqi muammolarga duch kelishadi. Bundan tashqari, psixopatik xususiyatlarga ega bo’lgan yoshlar boshqalarga yordam berish va birgalikdagi faoliyat bilan shug’ullanishni o’z ichiga olgan ijtimoiy xulq-atvorning past darajasini ko’rsatishga moyildirlar.
Ijtimoiy hukmronlik yo’nalishi – bu shaxsning teng bo’lmagan va dominant-bo’ysunuvchi munosabatlarga moyilligini o’lchaydigan tushuncha. Ijtimoiy hukmronlik yo’nalishi yuqori bo’lgan odamlar ijtimoiy ustunlik va ustunlikni xohlashadi, ko’pincha ba’zi guruhlar tabiatan boshqalardan ustun yoki pastroq deb hisoblashadi. Ushbu raqobatbardosh dunyoqarash shaxslararo xatti-harakatlar va munosabatlarga ta’sir qilishi mumkin.
O’zlarining yangi tadqiqotida etakchi muallif Juzeppe Grossi va uning hamkasblari italiyalik o’smirlarda psixopatik xususiyatlar, ijtimoiy hukmronlik yo’nalishi, tashqi muammolar va ijtimoiy xulq-atvor qanday kesishishini o’rganishni maqsad qilgan. Ular ijtimoiy hukmronlik yo’nalishi psixopatik xususiyatlar va tashqi muammolar, shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor o’rtasidagi munosabatlarga vositachilik qilishini taxmin qilishdi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, ular psixopatik xususiyatlar yuqori ijtimoiy ustunlik yo’nalishiga olib kelishini kutishgan, bu esa, o’z navbatida, yanada muhim tashqi muammolar va ijtimoiy xulq-atvorning pasayishi bilan bog’liq bo’ladi.
Tadqiqot ishtirokchilarning ikki guruhini qamrab oldi: Markaziy Italiyadagi o’rta maktabdan 92 nafar o’smir (o’rtacha yoshi 12,53) va xulq-atvor muammolari bo’yicha ixtisoslashgan xizmatga murojaat qilgan 29 o’smirning klinik namunasi (o’rtacha yoshi 12,57). Klinik namunalar orasida 25 ishtirokchiga qarama-qarshiliklarga qarshilik ko’rsatish buzilishi va beshtasiga xulq-atvor buzilishi tashxisi qo’yilgan.
Psixopatik xususiyatlar tashqi muammolar bilan ijobiy bog’liq bo’lib, ijtimoiy xulq-atvor bilan salbiy bog’liq va ijtimoiy hukmronlik yo’nalishi bilan ijobiy bog’liq edi. Ushbu korrelyatsiyalar tadqiqot gipotezalarini qo’llab-quvvatladi va klinik namunada ko’proq muhim psixopatik xususiyatlar, tashqi muammolar va ijtimoiy ustunlik yo’nalishi namoyon bo’lganligini ko’rsatdi.
Psixopatik xususiyatlar, ijtimoiy hukmronlik yo’nalishi, tashqi muammolar va ijtimoiy xulq-atvor o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish uchun vositachilik tahlillari o’tkazildi. Vositachilik tahlili tadqiqotda bir oʻzgaruvchining (mustaqil oʻzgaruvchining) boshqa oʻzgaruvchiga (qaram oʻzgaruvchiga) taʼsir qilish jarayonini mediator deb ataladigan oraliq oʻzgaruvchining rolini aniqlash va tekshirish orqali oʻrganish va tushunish uchun qoʻllaniladigan statistik uslubdir. Boshqacha qilib aytganda, vositachilik tahlili tadqiqotchilarga ikki o’zgaruvchi o’rtasidagi munosabatlar yuzaga keladigan mexanizm yoki yo’lni o’rganishga yordam beradi.
Psixopatik xususiyatlarning past darajasini ko’rsatadigan jamoa namunasi vositachilik modelini to’liq qo’llab-quvvatlamadi. Ushbu guruhda psixopatik xususiyatlar va tashqi muammolar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud edi, ammo ijtimoiy ustunlik yo’nalishi bu munosabatlarga vositachilik qilmadi. Bundan tashqari, psixopatik xususiyatlar ushbu namunadagi ijtimoiy xulq-atvor bilan bevosita yoki bilvosita bog’liq emas edi.
Biroq, muhimi, psixopatik xususiyatlar aniqroq bo’lgan klinik namunada, tadqiqot ijtimoiy ustunlikka nisbatan kuchliroq yo’naltirilganlik tashqi muammolarning kuchayishiga va ijtimoiy xulq-atvorning pasayishiga yordam berganligini aniqladi. Bu shuni ko’rsatadiki, yuqori psixopatik xususiyatlarga ega o’smirlar hukmronlik va kuchni muhim maqsadlar sifatida ko’rishlari va ularga erishish uchun tajovuzkor va g’ayrioddiy xatti-harakatlardan foydalanishlari mumkin. Tadqiqot xulq-atvor muammolari va psixopatik xususiyatlarga ega bo’lgan o’smirlar uchun terapevtik tadbirlarda ustunlik yo’nalishini hal qilish muhimligini ta’kidlaydi.
Topilmalar o’smirlardagi psixopatik xususiyatlar bilan bog’liq muammolarni tushunish va hal qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
“Ushbu dalillar, oldingi tadqiqotlarga muvofiq, ustunlik yo’nalishi / motivatsiyasi davolash aralashuvining maqsadi bo’lishi kerakligini ko’rsatadi”, deb xulosa qilishdi tadqiqotchilar. “Haqiqatan ham, yoshlarning dunyoga nosog’lom raqobat muhiti sifatida qarashlarini qayta shakllantirish, bunda ba’zi shaxslar boshqalardan ustun bo’lishi va shuning uchun boshqalarga hukmronlik qilishi ularning shaxslararo xatti-harakatlariga ta’sir qilishi mumkin. Shu sababli, ustunlik tuyg’usini va boshqalarga hukmronlik qilish zaruratini kamaytirish boshqa odamlar bilan munosabatlarda tajovuzkor va dushman xatti-harakatlarning tarqalishini kamaytirishi va maqsadlarga erishish uchun ko’proq hamkorlik qilish imkonini beradi.
“Boshqa nuqtai nazardan olingan va Jonson va boshqalar ta’kidlaganidek,” yuqori hukmronlik motivatsiyasi shaxslararo bog’liqlikni qo’llab-quvvatlaydigan ijobiy yo’l bilan yo’naltirilishi mumkin.” Hamkorlik xatti-harakatlarini o’rnatish va boshqalarga nisbatan tajovuzni kamaytirish uchun turli strategiyalardan foydalanish mumkin. Ijtimoiy hukmronlikka intilish odatda qimmatga tushadi va uzoq muddatli salbiy oqibatlarga olib keladi. Buning o’rniga, ijtimoiy va altruistik xatti-harakatlar xuddi shu maqsadga xizmat qilishi mumkin, shu bilan birga boshqalar bilan mustahkam aloqalar va do’stlikka olib keladi va ijobiy rivojlanish natijalarini qo’llab-quvvatlaydi. Majburiylik strategiyasidan ko’proq affiliativ strategiyaga o’tishni rag’batlantirish uchun terapiya yoshlarning ijtimoiy va o’zini o’zi boshqarish ko’nikmalariga murojaat qilishi kerak, bu hamkorlik, ijtimoiylik va yordam berish xatti-harakatlarining asosi hisoblanadi.
Tadqiqotning cheklovlari orasida statistik tahlillar kuchiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan kichik namuna o’lchamlari va kuzatilgan munosabatlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan qo’shimcha o’zgaruvchilarni yanada tadqiq qilish zarurati kiradi. Kelajakdagi tadqiqotlar ota-onalik uslublari va ota-onalar xususiyatlarining o’smirlardagi hukmronlik yo’nalishi va psixopatik xususiyatlarga ta’sirini o’rganishi mumkin.
Izzattillo Islomov
