Behruzbek Hamidov
Portugaliyada qamoqqa olingan ayollarni o’rganish shuni ko’rsatdiki, jinoiy turmush tarziga ega bo’lish psixopatiya bilan bog’liq. Jinoiy turmush tarzi haqida xabar bergan qamoqdagi ayollar yuqori psixopatiya ballariga ega bo’lishdi. Tadqiqot Deviant xulq-atvorda nashr etilgan.
Tarixiy jihatdan ayollar qamoqxona aholisining ozgina qismini tashkil qilgan. So’nggi o’n yilliklarda qamoqdagi erkaklar soni ayollar sonidan o’n baravar ko’p. Binobarin, jinoiy xatti-harakatlar bo’yicha tadqiqotlar asosan erkaklarga qaratilgan. Shunday bo’lsa-da, so’nggi ma’lumotlar qamoqda ayollar chiqish sonini ko’rsatadi.
Jinoyat sodir etgan ayollarga oid dastlabki tadqiqotlar ularni ibtidoiy va patologik, axloqiy rivojlanmagan deb tasvirlagan. Biroq, zamonaviy istiqbollar ularning hayotiy tajribalarini, jinoiy xatti-harakatlarga olib keladigan yo’llarni va ular sodir etgan jinoyatlarning mohiyatini chuqurroq anglash zarurligini ta’kidlaydi. Ushbu o’zgarish ushbu ayollarning turmush tarzi va psixologik xususiyatlarini tadqiqot markaziga olib keldi.
Tadqiqot muallifi Marina Pinheiro va uning hamkasblari psixopatiya va jinoyat sodir etgan ayollarning jinoiy turmush tarzi o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganmoqchi bo’lishdi. Jinoiy turmush tarzi mas’uliyatsizlik, o’zini o’zi yoqtirish va ijtimoiy me’yorlarga e’tibor bermaslik bilan tavsiflanadi. Psixopatiya, aksincha, manipulyatsiya va yolg’on xatti-harakatlar bilan birgalikda empatiya va pushaymonlikning etishmasligi kabi psixologik xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Psixopatiya bilan og’rigan shaxslar yuzaki joziba va xarizma namoyon qilishi mumkin, ammo ular ko’pincha impulsiv va mas’uliyatsiz harakatlar bilan shug’ullanadilar.
Erkaklarda farqli o’laroq, ayollarda psikopatik xususiyatlar ko’pincha nozik va yashirin bo’ladi, hali boshqalar uchun teng zararli. Psixopatiya bilan og’rigan ayollar odatda psixopatik bo’lmagan hamkasblariga qaraganda ko’proq manipulyativdir. Psixopatik erkaklar odatda begonalarga qarshi zo’ravonlik jinoyatlarini sodir etishsa, psixopatik ayollar ko’proq tanishlarni nishonga olishadi, haqorat va og’zaki haqorat kabi tajovuzkorlikning bilvosita shakllarini qo’llashadi. Bundan tashqari, ular qamoqdagi zo’ravonlikning erkaklarga qaraganda yuqori darajasi haqida xabar berishadi. Mualliflar ayollar yanada aniq psikopatik xususiyatlarini namoyish jinoiy turmush tarzini olib ehtimoli bor, deb faraz.
Tadqiqotda turli jinoyatlar uchun qamoqqa olingan 63 ayol ishtirok etdi. Ularning o’rtacha yoshi 27 yoshda edi, eng kattasi 66 yoshda edi. Ular orasida 89% portugal va 51% yolg’iz edi. Ularning jazolari 2 oydan 25 yilgacha, o’rtacha qamoq muddati 6 yildan 7 yilgacha bo’lgan. Yarmidan ko’pi takroriy jinoyatchilar edi va 43% giyohvand moddalar savdosi uchun qamoqqa tashlandi.
Ishtirokchilar turli jihatlarni, jumladan, ularning huquqiy holati (jinoyat turi, hukm uzunligi, retsidivizm, jinoiy ko’p qirralilik), jinoiy turmush tarzi (turmush tarzi jinoyatchiligi skrining shakli-qayta ko’rib chiqilgan) va psixopatiya (xare psixopatiyasi nazorat ro’yxati asosida – qayta ko’rib chiqilgan).
Natijalar shuni ko’rsatdiki, jinoiy turmush tarzining turli jihatlari bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, jinoiy turmush tarzini haqiqatan ham yagona xulq-atvor namunasi deb hisoblash mumkinligini tasdiqlaydi. Ushbu turmush tarzi takroriy huquqbuzarlarda biroz aniqroq ko’rinishga ega edi.
Jinoiy turmush tarzi va psixopatiya o’rtasida sezilarli bog’liqlik mavjud edi. Aniqroq psixopatik xususiyatlarga ega bo’lgan shaxslar ko’pincha jinoiy turmush tarzini namoyish etishdi. Muayyan psixopatik xatti-harakatlarni o’rganayotganda, jinoiy turmush tarzi bilan eng kuchli bog’liqlik psixopatiyaning ‘turmush tarzi’ jabhasida kuzatildi, bu impulsivlik, mas’uliyatsizlik va moliyaviy qo’llab-quvvatlash yoki uy-joy uchun boshqalarga qaramlik bilan belgilanadigan beqaror, parazitar hayot tarziga olib keladi.
“Bizning tadqiqotimiz psixopatiyaning muhim rolini va ayniqsa, turmush tarzi [ayollarning jinoiy turmush tarzida], boshqa tadqiqotlar ham ta’kidlaganidek, xulosa qilishga imkon beradi. Ushbu natijalar psixopatiyani jinoyat sodir etgan ayollarni baholashga kiritishni, shuningdek zo’ravonlik va boshqa salbiy xatti-harakatlarning oldini olish uchun qamoqdagi ayollarni davolashda psixopatiyani ko’rib chiqishni qo’llab-quvvatlaydi”, – deya xulosa qildi tadqiqot mualliflari.
Tadqiqot jinoyat sodir etgan ayollarda psixopatiya va turmush tarzi o’rtasidagi bog’liqlikni yoritib beradi. Biroq, u ham hisobga olinishi kerak bo’lgan cheklovlarga ega. Ta’kidlash joizki, ushbu tadqiqot ishtirokchilari soni juda oz edi. Kattaroq namunalar bo’yicha tadqiqotlar teng natija bermasligi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, tadqiqot ishtirokchilarining psixopatiya darajasi qamoqdagi ayollarning boshqa tadqiqotlarida qayd etilganlarga qaraganda past bo’lgan.
“Jinoyat sodir etgan ayollar orasida jinoiy turmush tarzi: psixopatiyaning roli” tadqiqotining muallifi Marina Pinheiro, Rui Abrunhosa Gonkeksalves, Sixtaxnia Caridade va Olga Cunha.
Izzattillo Islomov
