Izzattillo Islomov
“Bola uyda shlyapasini unutganmi yoki yo’qligini tekshirib ko’ring va uy bekasi pechni o’chirib qo’ygan bo’lsa, eriga texnik ko’rikdan o’tganligini va xudojo’y otaga shifokorning tashrifi haqida eslatib qo’ying, jiyaniga tort buyurtma qiling, hisobot bilan hamkasblarni shoshiltiring, sheriklarga qo’ng’iroq qilishni so’rang … yo’q, lekin o’zingizga qo’ng’iroq qilganingiz ma’qul.
Yirik xalqaro kompaniya bo‘limlaridan birining rahbari, 33 yoshli Oksana ertalabdan kechgacha xuddi shunday fikrlar oqimi uning boshida deyarli to‘xtovsiz aylanib turishini tan oladi: “Bir tomondan, menga shunday tuyuladi. Agar men hamma narsani nazorat ostida ushlab turish odatiga ega bo’lmaganimda, kareramdagi muvaffaqiyatlarim ancha kamtarona bo’lar edi. Boshqa tomondan, qarindoshlarim ko’pincha men ularni “bo’g’ib qo’yayotganimni” his qilishimdan shikoyat qiladilar. Va men o’zim ham ba’zida hamma narsani o’z zimmasiga olish yoki “audit o’tkazish” zaruratidan charchadim.
Boshqalarga qanday yashashlari va nima qilishlari kerakligini aytib berish istagiga kelsak, bu hodisa uchun maxsus atama ixtiro qilingan – nazorat freak (tarjimasiz ham “g’amxo’rlik” so’zi va uning qarindoshlari bu erda yo’qligi aniq). Ko’p odamlar bu xatti-harakatni o’zlarining mukammalliklari bilan oqlaydilar. “Uning narxi, – ogohlantiradi psixolog Evgeniy Osin, – bu sarflangan kuch va yaqinlar va hamkasblar bilan munosabatlarning sifati”.
Qo’rquv, tashvish – bu bizni “barmog’imizni pulsda ushlab turishga” majbur qiladi.
“Mukammal boshqaruvchi”ning o’zi aqliy imkoniyatlarini yo’qotadi va uning atrofidagilar uning qichqirishidan charchashadi va nima uchun mutlaqo rasmiy vazifani mukammal bajarish juda muhimligini tushunishmaydi. Ko’pincha, mukammallikka intilish muvaffaqiyatsizlikdan qo’rqish yoki boshqalarning noroziligidan kelib chiqadi.
“Odam uchun hamma narsa beg’ubor bajarilishi muhim bo’lsa, u barcha qadamlarni boshqarishga harakat qiladi va vazifalarni boshqalarga topshira olmaydi”, deb ta’kidlaydi Osin. “Nazorat qilish uchun bu haddan tashqari istak biznes uchun foydali bo’lishi mumkin, lekin ba’zida bu hayotga to’sqinlik qiladi.”
Qo’rquv va tashvish bizni “barmog’imizni pulsda ushlab turishga” majbur qiladi. Bundan tashqari, biz qo’rqadigan oqibatlarning qanchalik keng ko’lamli va haqiqatan ham salbiy bo’lishi muhim emas: maishiy gaz portlashi yoki ba’zilarining, hatto eng ahamiyatsiz ishning nomukammal bajarilishi.
“Qoida tariqasida, bunday hayotiy e’tiqodlar, masalan, ota-onalar tomonidan uzatiladi (“Siz hamma narsani nazorat qilishingiz kerak”) yoki ba’zi hodisalarning oqibati bo’ladi”, deb tushuntiradi klinik psixolog Yakov Kochetkov. — Bundan tashqari, u odam biror narsani nazorat qilmagan va hech narsa sodir bo’lmagan holatlarga unchalik ahamiyat bermaydi, chunki ular uning e’tiqodiga mos kelmaydi. Esda tutilgan narsa ularni tasdiqlaydi: aytaylik, kimdir dazmolni o’chirishni unutdi va yong’in chiqdi – bu nazorat etishmasligining aniq dahshatli oqibati.”
BU ODATNING NIMASI YAXSHI VA NIMASI YOMON?
Nazorat evolyutsion jihatdan oqlanadi va bizni salbiy, shu jumladan, haqiqatan ham xavfli vaziyatlardan himoya qiladi. Agar ibtidoiy odamlar qo’riqlanmaganida, insoniyat omon qolarmidi, kim biladi. Va zamonaviy odam uchun asosiy nazorat qobiliyatlari (va asosiy xavfsizlik) ortiqcha emas: piyodalar o’tish joyida ikkala tomonga qarang, sumkangizni gavjum joyda ushlang, uydan chiqishdan oldin pechning o’chirilganligini tekshiring.
Yana bir narsa shundaki, hamma narsa bizning nazoratimizni talab qilmaydi va bundan tashqari, hamma narsa unga bo’ysunmaydi. Yakov Kochetkov: “Xulq-atvorini boshqaradigan odamlar tashvishlanish darajasining oshishi bilan ajralib turadi”. “Ular ko’pincha sodir bo’lmasligi mumkin bo’lgan voqealarni bashorat qilishga harakat qiladilar va bunga katta kuch sarflaydilar. Bunday odamlar uchun eng yoqimsiz narsa – ular ta’sir qila olmaydigan vaziyatlar. Masalan, samolyotda uchish. Ko’pincha aerofobiya hamma narsa uchun javobgar bo’lishga odatlanganlar orasida sodir bo’ladi.
Behruzbek Hamidov
