Behruzbek Hamidov
1950-yillarning boshidan beri ko’pgina budilniklar signalni dastlabki faollashtirilgandan keyin qisqa muddatga kechiktirish imkonini beruvchi takrorlash tugmasi bilan jihozlangan. Bu funksiya foydalanuvchilarga oxirgi uyg’onishni kechiktirish uchun vaqti-vaqti bilan signallarni ishlatish imkonini beradi, bu odatda takrorlash deb nomlanadi. 2017 va 2022-yillarda 20 000 faollik kuzatuvchi qoʻl soatlari foydalanuvchilari va ishlaydigan mutaxassislar ishtirokida oʻtkazilgan soʻrovlar shuni koʻrsatdiki, odamlarning taxminan 50% har kuni ertalab kamida bir marta kechiktirish tugmasini bosadi. Ayollar, vijdonlilik xususiyati kamroq bo’lgan shaxslar va kech qolishni afzal ko’radiganlar uyqusizlik bilan shug’ullanish ehtimoli ko’proq.
Kerakli uyquning keng tarqalgan amaliyotiga qaramay, uning kundalik faoliyatiga ta’siri olimlar tomonidan deyarli o’rganilmagan. Asosan, keyinroq uyg’otish signalni keyinroq o’rnatish bilan solishtirganda uyquning umumiy davomiyligini qisqartiradi, bu signaldan keyin darhol ko’tariladi. Ushbu amaliyot uyquni yo’qotish bilan bog’liq turli xil salbiy ta’sirlar xavfini oshirishi mumkin, masalan, kognitiv nuqsonlar, kayfiyatning buzilishi va boshqalar. Aksincha, oxirgi uyg’onish vaqtini kechiktirish odamga uyqu siklini yakunlash va uyg’onishdan oldin engilroq uyqu bosqichiga erishish imkonini beradi.
Tina Sundelin, Stress tadqiqot instituti va Stokgolm universitetining psixologiya bo’limi dotsenti va uning hamkasblari uyqusizlik harakati va uning ta’siri haqida ko’proq bilishni xohlashdi. “Meni charxpalak qilish mavzusi qiziqtirdi, chunki bu juda oddiy xatti-harakat bo’lib tuyuldi va qisman men buni to’g’ri o’rganilmagan holda yomon ekanligini eshitdim”, dedi u.
Tadqiqotchilar ikkita tadqiqot o’tkazdilar; birinchisi, uyquchan odamlarning xususiyatlarini va ularning uyg’onishni kechiktirish sabablarini aniqlashga qaratilgan. Ikkinchi tadqiqot uyqu sifati, uyquchanlik, kognitiv qobiliyat, kayfiyat va kortizolning uyg’onish reaktsiyasiga uyquning ta’sirini o’rganib chiqdi.
Kortizolning uyg’onish reaktsiyasi uyg’onganidan keyin birinchi soat ichida kortizol darajasining tabiiy ko’tarilishi bo’lib, tana va ongni kelgusi kunga tayyorlashda muhim rol o’ynaydi. Kortizol, buyrak usti bezlari tomonidan ishlab chiqarilgan steroid gormoni, metabolizmni tartibga solish, immunitet reaktsiyasi va tananing stressga javobini o’z ichiga olgan turli fiziologik funktsiyalarning ajralmas qismidir.
Birinchi tadqiqotda 1732 kishi tadqiqot mualliflari tomonidan Qualtrics orqali o’tkazilgan so’rovga javob berdi. Respondentlarning 80 foizi Shvetsiyadan, qolganlari AQSh, Finlyandiya, Buyuk Britaniya va Avstraliyadan kelgan. Ishtirokchilarning 69 foizi vaqti-vaqti bilan kechiktirish funktsiyasidan foydalanish yoki bir nechta signallarni o’rnatish haqida xabar berishdi. Ko’pchilik buni faqat ish kunlarida qilgan, ammo 23% undan ham ish kunida, ham dam olish kunlarida foydalangan. Kechiktiruvchi foydalanuvchilarning 60 foizi signallar orasida uxlab qolishganini xabar qilgan.
O’rtacha hisobda snoozerlar qo’rqinchli bo’lmaganlarga qaraganda olti yoshga yoshroq bo’lib, tunda (kechqurun turlari) to’rt baravar ko’proq uxlash ehtimoli bor edi va ish kunlarida uyqu muddati qisqaroq edi (lekin dam olish kunlari emas). Uyg’onishning eng ko’p uchraydigan sabablari orasida uyg’onish uchun juda charchash, tuyg’udan zavqlanish va sekinroq, asta-sekin uyg’onishni afzal ko’rish kiradi.
Ikkinchi tadqiqotda o’rtacha 27,5 yoshda bo’lgan 31 ta snoozer, shu jumladan 18 ayol ishtirok etdi. Barcha ishtirokchilar uch kecha davomida polisomnografiya qurilmasi bilan jihozlangan laboratoriyada uxladilar. Birinchi kechada o’rganish effektlarini minimallashtirish uchun amaliy testlar o’tkazildi. Keyingi kechalar birida uyqusiz, ikkinchisi esa uyqusiz edi. Ishtirokchilar muntazam uyqu jadvallarini saqlab qolishdi, lekin odatdagi vaqtda yoki 30 daqiqa oldin uyg’onishdi, har 9-10 daqiqada so’nggi uyg’onishlarigacha kechiktirish tugmasidan foydalanganlar.
Uyg’ongandan so’ng, tadqiqotchilar chiroqlarni yoqishdi, tupurik namunalarini yig’ishdi (kortizol darajasini o’lchash uchun) va Karolinska WakeApp yordamida bir qator kognitiv testlarni o’tkazishdi. Ishtirokchilar, shuningdek, har bir kognitiv testdan so’ng uyquchanlik, harakat va ish faoliyatini, shuningdek, ularning kayfiyatini baholadilar.
Natijalar shuni ko’rsatdiki, uyqu xususiyatlari ertalab uyqusiz va uyqusiz tunlarda bir xil bo’lgan. Uyqu arxitekturasi, uyqu bosqichlarining tashkil etilishi va tuzilishi, faqat uyqu davridagidan farq qilgan, ishtirokchilar uyqu samaradorligining pastligi va ko’proq qo’zg’alishlarni boshdan kechirgan. Bu davrda uyqu bosqichlarida ham o’zgarishlar mavjud edi. Ishtirokchilar ikkala holatda ham uyg’onganidan so’ng darhol uyqu inertiyasi yoki uyquchanlik belgilarini ko’rsatdilar.
Kognitiv ishlash odatda uyg’onganidan keyin vaqt o’tishi bilan yaxshilanadi. Uyg’onganidan so’ng darhol uyquga ketganlar ikkita kognitiv testda biroz yaxshiroq natijalarni ko’rsatdilar, garchi bitta testda takrorlashning ta’siri 40 daqiqadan so’ng tarqaldi. Uyquchanlik ham, kayfiyat ham uyg’onganidan keyin, uyqudan qat’iy nazar yaxshilandi. Bundan tashqari, uyqusizlik kortizol darajasiga ta’sir qilmadi.
Topilmalar shuni ko’rsatadiki, “shuning uchun uxlash odatiy hol va ehtimol siz uchun yomon emas, agar siz oldindan kerakli uyquni olsangiz”, dedi Sundelin PsyPost. “30 daqiqalik uyquning ta’siri to’liq tungi uyquga juda oz ta’sir qilganiga hayron bo’ldim. Va bu ishtirokchilar uyqudan keyin biroz tezroq o’ylashdi.
Tadqiqot uyqusizlikning ta’siri haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Biroq, u ham e’tiborga olinishi kerak bo’lgan cheklovlarga ega. Shunisi e’tiborga loyiqki, ikkinchi tadqiqotda faqat odatiy snoozerlar kiritilgan, ya’ni natijalar odatda uyquga ketmaydigan odamlarga taalluqli bo’lmasligi mumkin. Bunday shaxslar ustida olib borilgan tadqiqotlar turli natijalar berishi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqot faqat 30 daqiqalik takrorlash davomiyligidan foydalangan, bu qisqaroq yoki uzoqroq takrorlash davrlari turli xil ta’sirlarga ega bo’lishi mumkinligini ko’rsatmoqda.
“Bu juda kichik tadqiqot va biz faqat bir kuni ertalab uyqusizlikka e’tibor qaratamiz”, dedi Sundelin. “Menga vaqt o’tishi bilan takrorlashni (shuningdek emas) ko’rib chiqish, shuningdek, takrorlashning har xil turlariga – har xil vaqt va intervallarga e’tibor qaratish qiziq bo’lardi.”
Izzattillo Islomov
