Behruzbek Hamidov
Qiyin hayotiy vaziyat nima?
Oddiy harakatlar stereotipi ishlamay qolganda, faoliyatga bo’lgan ehtiyojlar, imkoniyatlar va talablar, amalga oshirish usullari va shartlari o’rtasida nomutanosiblik paydo bo’lganda qiyin hayotiy vaziyat yuzaga keladi. Ushbu nomutanosiblik normal faoliyat jarayonini buzadi va vazifani normal darajada bajarish ehtimolini kamaytiradi. Vaziyatni bashorat qilishning buzilishi, muvaffaqiyatsizlik ehtimolining oshishi (maqsadga tahdid) vaziyatni qiyin deb belgilaydi va odam uni engish uchun qo’shimcha resurslarni safarbar qilishi kerak.
Har birimiz qiyin vaziyatlarga qanday munosabatda bo’lishimiz bizning moslashuvchan tahririyatimizga bog’liq. Ba’zilar ruhiy tushkunlik tubiga tushib ketishadi, boshqalari esa hayotni noldan boshlaydilar. Qiyinchiliklarni engish, qiyin hayotiy vaziyatni engish uchun nimani bilish kerak?
Qiyin hayotiy vaziyatlarning turlari
Buzilishlarning turi va genezasiga qarab quyidagi holatlar ajratiladi:
- Insonning normal ishlashi uchun asosiy elementlar mavjud bo’lmaganda, mahrumlik holati. Bunday holda, ko’zlangan maqsadlarga erishish sifati pasayadi, reaktsiya vaqti oshadi, hissiy qo’zg’alish kuchayadi. Ong maydonini toraytirish hatto gallyutsinatsiyalar va sezgi xatolariga olib kelishi mumkin. Juda kuchli va uzoq muddatli mahrumlik – bu hatto o’limga olib kelishi mumkin bo’lgan ekstremal vaziyatlar. Ekstremal holatlarda hayotning ma’nosi yo’qoladi, bu vaziyatli depressiya, tashvish yoki aralash alomatlarga olib kelishi mumkin.
- Vazifaning qiyinligi jismoniy yoki aqliy kuch chegarasida bo’lgan, lekin ulardan oshmaydigan ortiqcha yuk holati.
- Keraksiz ko’rinish yoki zarur elementlarning etishmasligi tufayli vazifani bajarish qobiliyati pasaygan qiyin vaziyat.
- Konfliktli vaziyat, odam qarama-qarshi kuchlar (jismoniy kuchlar, ijtimoiy va ma’naviy bosim) ta’sirida bo’lsa, bir vaqtning o’zida qarama-qarshi ijobiy yoki salbiy qadriyatlarga duch keladi.
- Hisoblangan qiymatni buzish ehtimoli mavjud bo’lgan tahdidli vaziyat. Inson qadriyatlarga qanchalik ko’p ahamiyat bersa, xavf momentida shunchalik keskinlik paydo bo’ladi.
Qiyin hayotiy vaziyatni bartaraf etish bosqichlari
Hayotning qiyin daqiqalarini engib o’tish, inson bir necha bosqichlardan o’tadi. Ular shaxsning ijtimoiy moslashuv darajasiga va hayotiy kompetentsiyaga (bilimga) bog’liq:
- Ongsiz qobiliyatsizlik. Ushbu bosqichda odam muammoni to’liq tushunmaydi. U buni qanday hal qilishni, uni hal qilish uchun nimani bilishi kerakligini bilmaydi. Yagona imkoniyat – muammoni hal qilish mumkinligini anglash. Ongsiz qobiliyatsizlik bosqichida umidsizlik kuchayadi, o’z-o’zini hurmat qilish pasayadi.
- Ongli qobiliyatsizlik. Inson muammoni tushunadi va uni hal qilishga harakat qiladi. Bu sinov va xato bosqichidir. Ehtimol, u muammoni hal qilish uchun vositalar mavjudligi haqida allaqachon biladi, uni hal qilish uchun qanday qadamlar qo’yish kerakligini biladi, lekin buni amalga oshirish uchun hali ko’nikmalarga ega emas. Ongli qobiliyatsizlik bilan bir qatorda, motivatsiya inson uchun ochiq imkoniyatlar bilan bog’liq holda paydo bo’ladi. Bundan tashqari, u qancha narsalarni qila olmasligini tushunib, sabrsizlik va ahamiyatsizlik hissi mavjud.
- Ongli kompetentsiya. Bu bosqichda inson ushbu kompetentsiya sohasidagi vazifani oladi, uni hal qilish uchun barcha resurslar mavjud, u o’qitishga muhtoj emas. U o’z qobiliyatlaridan xabardor. Ongli kompetentsiya bosqichida muammolar qo’shimcha rivojlanishni talab qilmaydi, shuning uchun ko’nikmalarni rivojlantirishning ma’nosizligi hissi mavjud.
- ongsiz qobiliyat. Bu bosqich yuzaga kelgan muammo avtomatik ravishda hal qilinganda shakllanadi. Biror ishni qayta-qayta bajarib, odam keyingi bosqichlarni tahlil qilishi shart emas, u shunchaki ularni bajaradi. Bu har qanday qiyin hayotiy vaziyatni kundalik hayot sahnasiga qo’yish va uni hal qilish imkonini beradi.
Izzattillo Islomov
