Izzattillo Islomov
Biologik nuqtai nazardan, qo’rquv himoya mexanizmidir. U har qanday yuqori darajada tashkil etilgan organizmga xosdir va xavf-xatarlardan qochish va tirik qolish uchun zarurdir. Agar kimdir hech narsadan qo’rqmasligini e’lon qilsa, bu faqat odam o’z his-tuyg’ulari bilan aloqada emasligini anglatadi.
QO’RQUV TURLARI
Biologik qo’rquv
Bu zilzilalar, toshqinlar, tsunami kabi tabiiy ofatlarga reaktsiya sifatida yoki tajovuzkor hayvonlarga duch kelganda paydo bo’lishi mumkin.
Ijtimoiy qo’rquv
U mavhumroq. Bular omma oldida nutq so’zlashdan qo’rqish, ahmoq bo’lib ko’rinishdan qo’rqish, o’zgarish qo’rquvi, muvaffaqiyatsizlikdan qo’rqish, boshliqlardan qo’rqish, urush qo’rquvi va boshqalar.SHUNINGDEK O’QING
Ekzistensial qo‘rquv
Bu eng mavhum, ammo xayoliy emas – bu qo’rquv insonning mohiyati bilan bog’liq. Qo’rquv sifatida namoyon bo’lishi mumkin:
- bo’sh joy – qorong’i yoki yopiq,
- vaqt – o’lim yoki umuman kelajak qo’rquvi,
- o’zingiz – o’zingizni tushunmaslik va o’zingizni nazorat qilmaslik qo’rquvi,
- hayot – atrofimizdagi tushunarsiz, ulkan, sirli dunyodan qo’rqish, hayotning ma’nosizligidan qo’rqish.
Sog’lom va patologik qo’rquv
Bu qo’rquvlarning barchasi normaldir. Hatto metafizik qo’rquvlar ham konstruktiv funktsiyaga ega. Masalan, kelajak qo’rquvi odamni o’z harakatlarini puxtaroq rejalashtirishga majbur qilishi mumkin, o’limdan qo’rqish esa odamni o’z sog’lig’ini kuzatishga majbur qiladi. Ekzistensial qo’rquvlar bizni hayotning ma’nosini izlashga undaydi va oxir-oqibat hayotni yanada qiziqarli va qiziqarli qiladi.
Qo’rquvning moslashuvchan shakllaridan biri – ehtiyotkorlik. Sog’lom qo’rquv sizga hozirgi yoki uzoqdagi xavfga javob berishga va o’zingizni himoya qilishga yordam beradi. Qo’rquv mudofaa mexanizmidan asossiz vahima yoki obsesif holatlar va fobiyalarga aylanganda patologik bo’lib, o’z-o’zidan muammoga aylanadi.
Konstruktiv qo’rquv va patologik qo’rquv o’rtasidagi asosiy farq – bu nazoratning etishmasligi.
Qo’rquv nazorat qilinar ekan, u o’zining sog’lom vazifasini bajaradi. Bir marta u bizni ushlab, harakatlarimizni nazorat qila boshlasa, bu qoidabuzarlik deb hisoblanishi mumkin.
Patologik qo’rquv bilan, agar kerak bo’lsa, mutaxassis bilan ishlash muhimdir. Gap shundaki, qo’rquv hayot sifatini pasaytiradi, shoshilinch harakatlarga olib keladi va salomatlikni buzadi. Boshqarib bo’lmaydigan qo’rquv ko’pincha bizning xatti-harakatlarimizga ongli ravishda ta’sir qiladi, shuning uchun biz o’z hayotimizga qanday cheklovlar qo’yganimizni sezmay qolamiz.
Misol uchun, yangi odamlar bilan tanishishdan qo’rqish nafaqat yangi do’stlar yoki sherik topishga to’sqinlik qiladi, balki faoliyatingizning barcha sohalariga ham ta’sir qiladi. Misol uchun, agar bunday qo’rquvga ega bo’lgan odam ish qidirayotgan bo’lsa, u yangi odamlar bilan uchrashmaslik uchun ongsiz ravishda kamroq rezyume yuboradi va suhbatlarga rozi bo’lmaydi. Bundan tashqari, u buni o’ziga mutlaqo konstruktiv sabablar bilan tushuntiradi: “Menga bo’sh joy yoqmadi” yoki “ko’proq muhimroq narsalar bor”. Shubhasiz, bu holatda ish topish imkoniyati kamayadi.
QO’RQUV QANDAY PAYDO BO’LADI VA TANAGA TA’SIR QILADI
Biologik mexanizmlar idrokning asosiy kanallari orqali signallarni qabul qilish orqali ishlaydi. Bular ko’rish, eshitish, ta’m, hid, teginish, muvozanat hissi. Xavf paydo bo’lganda, hislar miyaning gipotalamus deb ataladigan qismiga signal yuboradi. Limbik tizimni faollashtiradi, bu esa o’z navbatida avtonom nerv tizimiga ta’sir qiladi.
Behruzbek Hamidov
