Behruzbek Hamidov
Hissiyotlar nazariyasi asoslari
Tuyg’ular nazariyasi oltita postulat bilan ifodalanadi. Tuyg’ular omon qolishga yordam beradigan o’ziga xos aloqa mexanizmidir. Ular bevosita evolyutsion moslashuvga asoslangan. Tuyg’ular barcha filogenetik darajalardan o’tadi va shu bilan birga o’zgarishsiz qoladi. Bunday holda, aloqa uchun, qoida tariqasida, sakkizta asosiy inson reaktsiyalari qo’llaniladi:
- Korporatsiya. Bunday mexanizm, shuningdek, introyeksiya deb ataladi, u ovqatlanish yoki odam tomonidan ma’lum bir qulay stimulni olishni o’z ichiga oladi.
- Rad etish. Tana shu tariqa unga avvalroq kirib kelishi mumkin bo’lgan salbiy yoki yaroqsiz narsalardan xalos bo’ladi.
- Himoya. Bunday xatti-harakatlar muayyan xavfdan qochish yoki o’zingizga va boshqalarga zarar etkazmaslik uchun qo’llaniladi. Mexanizmlar qatoriga, masalan, parvozni kiritish mumkin. Shuningdek, tananing xavfli manbadan uzoqlashishiga yordam beradigan boshqa harakatlar ham hisobga olinadi.
- Vayronagarchilik. Ushbu turdagi xatti-harakatlar organizmning muayyan ehtiyojlarini qondirishga imkon bermaydigan to’siqdan xalos bo’lishga qaratilgan.
- Ko’paytirish. Genetik materialni aralashtirishga qaratilgan reproduktiv xatti-harakatlar.
- Reintegratsiya. Ba’zi muhim ob’ekt yoki narsaning yo’qolishiga tananing javobi. Xulq-atvor bu narsa ustidan hokimiyatni tiklashga qaratilgan.
- Orientatsiya. Yangi narsa bilan aloqa qilganda vujudga keladigan reaktsiya.
- O’qish. Biror kishiga biron bir mavzu yoki bevosita atrof-muhit haqida yangi ma’lumot olishga yordam beradi.
Shuni esda tutish kerakki, his-tuyg’ular ma’lum bir genetik asosga ega. Ular gipotetik xarakterga ega bo’lgan konstruktsiyalar bo’lib, ular turli sinflarning aniq hodisalariga asoslangan.
Muayyan his-tuyg’ular o’rtasidagi munosabatlar uch o’lchovli tizimli model sifatida ifodalanishi mumkin. Ushbu postulat insonga xos bo’lgan his-tuyg’ularning bir qismi asosiy ekanligini aytadi. Boshqalar aralash bo’lishi yoki asosiylardan olingan bo’lishi mumkin.
Robert Plutchikning ta’kidlashicha, his-tuyg’ular inson xarakterining ba’zi xususiyatlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. U tomonidan taqdim etilgan strukturaviy model yordamida mavjud psixologik himoyalarni ko’rsatadigan nazariy modelni yaratish mumkin. Psixologik himoya modelining o’zi biroz keyinroq – 1979 yilda ishlab chiqilgan. U Genri Kellerman tomonidan yaratilgan va u beshta asosiy tamoyilni o’z ichiga oladi:
- Muayyan his-tuyg’ularni engish uchun odam o’ziga xos himoya turlaridan foydalanadi.
- Asosiy his-tuyg’ularni neytrallash imkoniyatiga ega bo’lish uchun hayot davomida asta-sekin rivojlanadigan 8 xil himoya mexanizmlari mavjud.
- Bu mexanizmlar nafaqat o’xshashlik, balki qutblanish xususiyatlariga ham ega.
- Ba’zi shaxsiyat tashxislari ma’lum o’ziga xos himoya uslublariga asoslanadi.
- Mudofaa mexanizmlarining turli xil kombinatsiyalaridan bir kishi foydalanishi mumkin.
Inson ruhiyatiga zarar etkazadigan ma’lumotlar, qoida tariqasida, ongga kirib, buzila boshlaydi. Buzilish bir necha usul bilan sodir bo’lishi mumkin:
- Biror kishi tomonidan sezilmaydi yoki e’tiborga olinmaydi.
- Sezgidan keyin deyarli darhol unutiladi.
- Insonga qulay tarzda talqin qilingan.
Bir yoki boshqa himoya mexanizmining namoyon bo’lishi insonning yoshiga bog’liq. Bu, shuningdek, etuklik ibtidoiylik ko’lamini shakllantirishda ishtirok etadigan kognitiv jarayonlarning qanchalik rivojlanganligiga ta’sir qiladi. Inson yoshi qanchalik katta bo’lsa, himoya mexanizmlari turli xil hayotiy vaziyatlarda o’zini namoyon qilishi mumkin.
