Behruzbek Hamidov
Shaxsiyat nima?
Shaxs – bu har bir shaxsga ega bo’lgan individual xususiyatlar to’plami. Bu xususiyatlar bir-biriga ta’sir qiladi va shart qiladi, inson xatti-harakatlarida namoyon bo’ladi. Shaxsning rivojlanishi muqarrar ravishda biologik rivojlanish bilan bog’liq, chunki inson hayotining ma’lum bosqichlaridagina o’z faoliyatini ongli ravishda shaxsni shakllantirishga yo’naltira oladi.
Shaxs aqliy rivojlanish jarayonida shakllanadi, bu bir necha bosqichlarda sodir bo’ladi:
- tug’ilishdan voyaga etgunga qadar;
- etuklikdan qarilikgacha;
- keksalikdan to umrining oxirigacha.
Odam ajdodlardan meros bo’lib qolgan ma’lum genlar to’plami bilan tug’iladi. Genetiklarning fikriga ko’ra, bola tug’ilganda, uning belgilarining 50 foizi kodlangan. Qolganlari aqliy, kognitiv, ekologik, madaniy va vaziyat jarayonlarining ishi.
Bolalik va o’smirlik davrida irsiyat, organizmdagi biologik o’zgarishlar va atrof-muhit omillari shaxsning rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Voyaga etganda, inson o’z faoliyatini asosan o’zini o’zi bilishga, o’z-o’zini tarbiyalashga, ma’lum qadriyatlar tizimini qabul qilishga yo’naltiradi. Bunga ongli va ixtiyorsiz harakatlar natijasida erishiladi.
Biologik va ijtimoiy muhit
Inson ma’lum bir moslashuvni talab qiladigan maxsus biologik va ijtimoiy muhitda yashaydi. Iqlim va atrof-muhit sharoitlari uning faoliyat turiga ta’sir qiladi va u o’zini tanitadigan jamiyatning an’analari va xatti-harakatlari qoidalari uning qadriyatlari va xatti-harakatlari tizimini tashkil qiladi.
Tarbiya
Ta’lim – bu shaxsga ta’sir qilishning aniq tuzilgan dasturi. Uning maqsadi etuk bo’lmagan va qaram shaxsga uning fe’l-atvorining shakllanishiga ta’sir qiluvchi muayyan tayyor xatti-harakatlar modellarini singdirishdir. Maqsadli ta’limdan tashqari, o’z-o’zidan (tartibsiz) ta’lim ham mavjud bo’lib, bu ota-onalar va o’qituvchilarning ularning xatti-harakatlariga bo’lgan tavsiyalarining qarama-qarshiligi natijasidir. Shuning uchun ta’lim ko’pincha kutilgan natijalarni bermaydi.
Taqlid
Inson hayotining dastlabki yillaridanoq ma’lum naqshlarga muvofiq harakat qiladi. Taqlid – tajriba to’plashning asosiy shakli. Bu ichki doiralar, butlar va hokimiyatlardan xulq-atvor qoidalarini tashqi qarzga olish bilan bog’liq. Ideal “men” obrazi ana shunday shakllanadi.
Ijtimoiylashtirish
Inson jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi uchun u ijtimoiy guruhda egallagan mavqeidan kelib chiqadigan muayyan rollarni o’z zimmasiga olishi kerak. Ularning har biriga bir nechta rollar (masalan, er, do’st, hamkasb, murabbiy) tayinlangan, bu esa hozirda bajarilayotgan rolga qarab xatti-harakatlar qoidalarini o’zgartirish zaruratini keltirib chiqaradi. Ijtimoiy o’zaro ta’sirlar va umidlarning xilma-xilligi odamlarning xatti-harakatlarini farqlash qobiliyatiga ega bo’lishiga olib keladi.
Faoliyat
Har bir inson o’z ehtiyojlarini qondirish uchun biologik jihatdan aniqlangan ehtiyojga ega. Bu individual asosda amalga oshiriladi, bu yuqorida aytib o’tilgan barcha omillar ta’sir qiladi. Dunyoni idrok etish insonning o’z faoliyatini ham o’z ichiga oladi. Dunyo qiyofasi inson faoliyati sohasini belgilaydi. Inson ulg‘aygani sari dunyoqarashi kengayadi, ruhiyati rivojlanadi.
Izzattillo Islomov
