Behruzbek Hamidov
Shaxs – jamiyatda adekvat rol o’ynashga, o’ziga va jamiyatga foyda keltirishga, o’z xatti-harakatlari uchun javobgar bo’lishga qodir bo’lgan shaxsni belgilovchi ong tashuvchisi psixikasining elementlari (funksiyalari) yig’indisidir. Shaxsning shakllanishi tug’ilishdan (ehtimol, fikrlashni to’liq anglashdan oldin) boshlanadi, bolalik va o’smirlik davridagi eng katta faoliyatga erishadi, dunyo bilan asosiy tanishish, uni idrok etish sodir bo’ladi va deyarli butun umr davomida davom etadi. Shaxs muloqotda tajribaga ega bo’ladi, dunyodagi o’z rolini qabul qiladi, moslashish va moslashish bo’yicha saboqlar oladi, o’zining o’ziga xosligini anglaydi, bu, qoida tariqasida, u qaysidir bosqichda ta’kidlab, namoyon bo’lishga harakat qiladi, keyinchalik jamiyat rivojiga hissa qo’shadi.
Bolalar juda yosh bo’lib, qarindoshlarning, asosan dominant oila a’zolarining xatti-harakatlarini takrorlaydi. Keyinchalik, ular o’zlarining shaxsiy izolyatsiyasini allaqachon bilishadi, bu hatto bolalik yoshidagi inqiroz sifatida ham namoyon bo’lishi mumkin. Ba’zida asossiz injiqlik deb hisoblangan narsa tabiiy rivojlanish va dunyoni tafakkur va ongni o’zgartirishga o’tish uchun his-tuyg’ulardan boshqa narsa emas. Keyinchalik bolada o’zgarishlarga moslashish, ularni osonroq qabul qilish rivojlanadi. Bolalar ta’lim muassasalari va maktablarda tartib-intizomni shunday o’rganadilar. Ular ulg’aygan sari sotsializatsiya sodir bo’ladi, bu davrda tengdoshlar tomonidan qabul qilinishi, etakchilar va izdoshlarning ijtimoiy rollarini baholash va etakchilikka bo’lgan xohish juda muhimdir. O’smirlik davrida inson ijtimoiy ahamiyatni yanada keskin his qila boshlaydi, o’zining birinchi “ko’tarilishlari” va “pastlari” ni boshdan kechiradi.
Shaxs shakllanishining bosqichlari va omillari
Shaxs shakllanishining asosiy bosqichlari shakllanish bosqichlari bo’yicha o’rnatilgan qarashlarga amal qiladigan va uning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga oladigan zamonaviy manbalarda tasvirlangan.
Ushbu bosqichlarni qisqacha tavsiflash quyidagi pozitsiyalar bo’lishi mumkin:
- moslashish (ijtimoiy sharoitga moslashish ko’nikmalarini shakllantirish davri);
- individuallashtirish (o’z-o’zini aniqlash va shaxsiy xususiyatlarning namoyon bo’lish istagi);
- ijobiy natija beradigan integratsiya (ijtimoiy intilishlarni qo’llab-quvvatlash, jamiyat bilan o’zaro aloqa qilish shakli);
- parchalanish (jamiyat tomonidan rad etish yoki rad etish shakli, muloqotdan maksimal qochish), bu rivojlanish jarayonini sekinlashtiradi yoki to’xtatadi;
- degradatsiya (teskari rivojlanish jarayoni, bunda sub’ekt faoliyat uchun allaqachon olingan ko’nikmalarni va fikrlashning adekvatligini yo’qotadi).
Shaxs shakllanishining bir qator omillari ham ilmiy jihatdan aniqlangan:
- ichki – temperament, irodaviy fazilatlar va motivatsiya;
- tashqi – sub’ektning muhiti (oilaviy va pedagogik ta’sir va yashash sharoitlari);
- ijtimoiy – yangi ko’nikmalar va bilimlar;
- biologik – irsiy va tug’ma xususiyatlar.
Ijtimoiy agentlarning shaxs shakllanishiga ta’siri
Bolaning shaxsiyatini shakllantirishga jamiyatdagi rollarning almashinishini belgilaydigan ijtimoiy agentlar sezilarli darajada ta’sir qiladi:
- boshlang’ich tashkilotning agentlari – ota-onalar, qarindoshlar, do’stlar, murabbiylar;
- ikkinchi darajali agentlar – ta’lim, ta’lim, mehnat jarayonlari, xizmatlar rahbarlari.
Shaxsni rivojlantirish jarayonida rollarning ahamiyati o’zgarishi mumkin.
Shaxsni shakllantirishning asosiy jihati ota-onalar tomonidan qo’yiladi. Ularning qiyofasi, oila ichidagi xatti-harakatlar modeli va uning doirasidan tashqaridagi muloqot o’sib borayotgan bolaning tashqi dunyo bilan munosabatlariga, uning ijtimoiy doira va ijtimoiy funktsiyani tanlashiga o’chmas taassurot qoldiradi va ta’sir qiladi. O’z-o’zini identifikatsiya qilish holatida odam ota-onasidan ma’lum darajada ajralib turishiga qaramay, ular bilan muloqot qilish tajribasi va ularning ta’lim usullari insonning butun hayoti davomida ongida iz qoldiradi.
Shu munosabat bilan, bola ongida ota-onaning ijobiy qiyofasi juda muhim bo’lib, u insonning aqliy faoliyati va uning moslashuvchan funktsiyalari salomatligining asosini tashkil qiladi. Shu bilan birga, nafaqat tajovuzkorlik va begonalashuvda, balki o’zini haddan tashqari nazorat qilish, talabchanlik va yaqinlar tomonidan qoralashda namoyon bo’ladigan salbiy tasvir inson ruhiyati uchun halokatli bo’lib, allaqachon shakllangan shaxsni hayot davomida tushunarsiz azoblar bilan davom ettirishi mumkin. , asabiylashish va boshqa zaharli hayot, salbiy omillar.
Izzattillo Islomov
