Psixika ko’p komponentli tuzilma bo’lib, u shaxsning shaxsiyatini aniqlashga imkon beradi. Ushbu ta’rif bir nechta komponentlarning mavjudligini nazarda tutadi:

• Ruhiy jarayonlar. Ular dunyoni tushunish mezonlari sifatida namoyon bo’ladigan dinamik ko’rsatkichlardir. Ular insonning atrof-muhitidan ma’lumotni idrok etish va tahlil qilish, muayyan hayotiy vaziyatlarda, xatti-harakatlarda, maqsad va motivlarda ma’lum his-tuyg’ularni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, ular turli vaziyatlarda muloqot qilish, pozitsiyani, imo-ishoralarni, yuz ifodalarini, ovoz balandligi va ohangini o’zgartirish uchun javobgardir. Shaxsni rivojlantirish jarayoni ushbu xususiyatlarning doimiy o’zgarishini o’z ichiga oladi.
• Psixologik xususiyatlar. Shuni ta’kidlash kerakki, har bir mulk statik tushunchadir. Ammo ular tirnash xususiyati beruvchi uzoq vaqt davomida ta’sir qilish natijasida nisbatan farq qilishi mumkin. Ruhiy fazilatlarga quyidagilar kiradi:

1. tug’ilish paytida o’rnatilgan temperament turi;
2. xarakter xususiyatlari – shaxsiyat tadqiqotlari bu xususiyatning 90% irsiyatga va qolgan 10% tashqi sharoitlarga bog’liqligini tasdiqladi;
3. qobiliyatlar – bu aqliy omil tabiatga bog’liq bo’lib, shaxsiy rivojlanish jarayonida ham shakllanadi.

• Ruhiy holat. Bu esa ma’lum bir vaziyatda shaxsning qaysi jarayoni va sifatlari namoyon bo‘lishini, qaysi biri ustunlik qilishini bildiradi.

Shaxsni o’rganishning asosiy mezonlari: psixologik holatlar

Psixologiya shuni ko’rsatadiki, insonning ma’lum bir vaziyatdagi shaxsiyati stimulga javob sifatida shakllanadigan psixologik holat orqali namoyon bo’ladi. Boshqacha aytganda, ba’zi his-tuyg’ular boshqalardan ustun turadi, imo-ishoralar, xatti-harakatlar va boshqa fazilatlar o’zgaradi.

Holat statik ko’rsatkichdir, ammo vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadigan bir xil stimullarga uzoq vaqt ta’sir qilishda holat deyarli o’zgarmas sifatga aylanadi.

Shaxsiyatni o’rganish jarayonida ruhiy holatning bir nechta tarkibiy qismlarini aniqlash mumkin edi, ular quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

• fiziologiya (bu yurak tezligini o’z ichiga olishi mumkin);
• vosita funktsiyalari (nutq, yuz ifodalari);
• hissiy soha (ijobiy va salbiy his-tuyg’ularning namoyon bo’lishi);
• kognitiv jarayonlar (adekvat fikrlash, vaziyatni tahlil qilish);
• xulq-atvor xususiyatlari (muayyan vaziyatlarda turli harakatlar);
• xushmuomalalik (odam odamlar bilan aloqa qilishi va etarli darajada muloqot qilishi mumkinmi).

Har bir psixologik holat ikki guruhdan biriga tegishli: barqaror (shaxsiy) yoki vaziyatli.

Vaziyat holatlari beqarorlik va shaxsning o’ziga xos noodatiy vaziyatga munosabati bilan tavsiflanadi. Vaziyatlar ziddiyatli, umumiy funktsional yoki ruhiy stress bilan bo’lishi mumkin.

Barqaror bo’lganlar uchun, uzoq vaqt davom etadiganlar uchun, ular buzilgan ong, inqiroz yoki optimal, turli chegara holatlari (psixopatiya, demans) bilan bo’lishi mumkinligi xarakterlidir.

Ayniqsa, quyidagi shaklda ifodalanishi mumkin bo’lgan inqiroz sharoitlarini ta’kidlash kerak:

• negativizm (optimal vaziyatda ham salbiy his-tuyg’ular shaklida salbiy sifat ustunlik qiladi);
• autizm (ijtimoiy chekinish);
• qarama-qarshilik (aniq atipik vaziyatlarda yoki ayrim shaxslarga nisbatan tajovuz).