Shikastli stressni o’zingiz qanday engasiz?

Rivojlanish uchun zarur shartlar

Ushbu turdagi stress yoki depressiya quyidagi holatlar tufayli yuzaga keladi:

• tabiiy ofatlar;
• baxtsiz hodisalar;
• boshqa odamlar tomonidan sodir etilgan fojia (terrorchilik hujumi, zo’ravonlik, talonchilik);
• hissiy va ruhiy zo’ravonlik;
• qamoqqa tushish yoki haqiqatda ozodlikdan mahrum bo’lish qo’rquvi;
• odam bilan baxtsiz hodisa yuz berishidan qo’rqish.

Biror kishiga travmatik stressni boshdan kechirganligi aniq bo’lmasligi mumkin. U o’zini yomon his qilish, befarqlik haqida gapiradi va bu bir muncha vaqt o’tgach, o’z-o’zidan yo’q bo’lib ketadigan salbiy hodisaga kutilgan reaktsiya ekanligini aytib, uning holatini oqlaydi. Ammo bularning barchasi kasallikning alomatlari.

Shikastli stressning oqibatlari qanday?

Bir nechta belgilar mavjud bo’lib, ularning mavjudligi psixikaning yordamga muhtojligini ko’rsatadi:

• 6 hafta o’tdi va siz vaziyat yaxshilanganini his qilmaysiz;
• kasbiy faoliyatda odatiy samaradorlik darajasi keskin tushib ketdi;
• sizda dahshatli tushlar bor;
• yaqinlaringiz bilan muloqot qilishni istamaslik mavjud;
• kuch, energiya va hayotga intilish yo’q;
• uyqusizlikdan azob chekish;
• tashvish va vahima hujumlari.

Ushbu ro’yxatdagi narsalar mayoqlarning bir turi bo’lib, ular har doim ham buzilishni ko’rsatmaydi, ammo ular birgalikda travmatik stressning aniq mavjudligini ko’rsatadi.

Buzilishni simptomning intensivligi bilan tanib olishingiz mumkin – siz qanchalik ko’p tashvishlansangiz, shunchalik kam uxlaysiz va ko’proq yopasiz. Sababi – fikrlarni o’tmishga doimiy ravishda qaytarish, siz ularni boshqarishingiz mumkinligini tushunmasdan. Shikastli vaziyat insonning fikrlarini tark etmaydi va uni diqqat markazida bo’lishga majbur qiladi. Inson boshidan qayta-qayta sodir bo’lgan voqeani takrorlaydi, salbiy his-tuyg’ularni boshdan kechiradi, hayotiylik, kuch va harakat motivatsiyasini yo’qotadi, bularning barchasi birgalikda psixikaga katta zarar etkazadi.

Travmatik stress qanday rivojlanadi?

Kasallikka chalingan odam to’rt bosqichdan o’tadi:

• Birinchi bosqich travmatik stress deb ataladi. Muddati tanqidiy voqea sodir bo’lganidan keyin taxminan ikki kun.
• Ikkinchi bosqich – travmatik hodisadan keyin bir oy ichida o’tkir stress buzilishi.
• Uchinchi bosqich – travmadan keyingi stress buzilishi. Bu voqea sodir bo’lganidan bir oy o’tgach sodir bo’ladi.
• To’rtinchi bosqich travmadan keyingi shaxsiyat buzilishining rivojlanishi uchun ayniqsa xavflidir. U umr bo’yi inson bilan qoladi.

Har bir inson travmatik hodisadan keyin qanday his-tuyg’ularni boshdan kechirish mutlaqo normal ekanligini tushunishi kerak: zarba, o’ziga ishonchni yo’qotish, qo’rquv, qayg’u, nochorlik, aybdorlik, g’azab, uyat va yengillik. Jismoniy darajada alomatlar titroq, taxikardiya, nafas qisilishi, bosh aylanishi va sovuq terni o’z ichiga oladi. Bunday holat travmatik hodisa boshlanganidan keyin birinchi marta norma bo’lishiga qaramay, agar alomatlar saqlanib qolsa, u holda odam umr bo’yi to’rtinchi bosqichni rivojlantiradi – travmadan keyingi shaxsiyat buzilishi.

Stressli vaziyatda har birimizning vazifamiz sanab o’tilgan bosqichlarning har biri uchun imkon qadar ko’proq oldini olish yoki kompensatsiya qilishdir. Agar siz ushbu masalaga mas’uliyat bilan yondashsangiz va o’z vaqtida o’z ahvolingizga e’tibor qaratsangiz, psixikaga etkazilgan zarar ancha kamayishi mumkin.

Nima qilish kerak?

Bu hikoyada qilish kerak bo’lgan birinchi narsa, agar iloji bo’lsa, psixoterapevt bilan bog’lanishdir. Agar biron sababga ko’ra buning iloji bo’lmasa, quyidagi tavsiyalar bilan o’zingizga yordam berishingiz mumkin. Birinchi, eng qiyin haftalarni engish osonroq bo’lishi uchun ularni murakkab tarzda bajarish tavsiya etiladi.

• Televizorni tomosha qilishni va ommaviy axborot vositalarida ko’rsatilgan va sizning fojiangizga shaxsan tegishli bo’lgan hamma narsani tinglashni (o’qishni) to’xtating. Siz o’zingizni travmatik voqeani eslatishdan himoya qilasiz va qo’shimcha travmatik stressdan qochasiz. Ayniqsa, yotishdan oldin, aql juda yaxshi qabul qilinganda buni qilmaslik kerak.
• Vaziyatni qabul qiling, boshdan kechirayotgan narsangiz uchun o’zingizni qoralamang. Ehtimol, stressli vaziyat murakkab va kutilmagan his-tuyg’ularni keltirib chiqarishi mumkin. Xavfsizlikni yo’qotish vaqtida, hodisa paytida va undan keyin bu mutlaqo normaldir. Qabul qilish shifo yo’lida muhim va samarali vositadir.
• O’zingiz uchun mas’uliyatni o’z zimmangizga oling – nochorlik darajasini pasaytiring va o’z manfaatingiz uchun harakat qiling. Hatto bitta faol harakat ham muhim qadamdir.
• Ko’proq jismoniy faollik: yomon va og’riqli bo’lsa, sport bilan shug’ullanish qiyin bo’lishiga qaramay. Biroq, stress davrida kortizol darajasi yuqori bo’ladi va uni jismoniy faollik yordamida baxt gormoni (serotonin) bilan qoplash mumkin.
• Boshqa odamlar bilan muloqot qiling, o’zingizni yomon his qilganingizda o’zingizni qulflamang. Agar siz oilangiz va do’stlaringizga nima bo’lganini aytishni xohlamasangiz yoki hali tayyor bo’lmasangiz, ijtimoiy hayotdan butunlay qochmang. O’rtacha ijtimoiy aloqa asab tizimini tinchlantiradi va tiklanishga yordam beradi.
• Stressni kamaytirishga e’tibor qarating: hayotingizdan uzoqlashmagan boshqa muhim narsalarga qaramay, o’zingizga yordam berish uchun vaqt ajratishingiz kerak. Xobbi, yaxshi uyqu va dam olish.
• Sog’lom ovqat iste’mol qiling, esda tutingki, oziq-ovqat sizning kayfiyatingizni yaxshilaydi yoki yomonlashtiradi (shirinliklar va uglevodlarga suyanmang).
• Siz o’zingiz uchun psixoterapiyaning kognitiv terapiya kabi variantini ko’rib chiqishingiz kerak.