Behruzbek Hamidov
To’g’ri javob “ilmiy poke usuli” bilan topilganligi haqidagi hazilni eslaysizmi? Hazillar hazil, lekin bu inson tafakkurining tug’ma turlaridan biri – sinov va xato usulining so’zlashuv nomi. Bu yechim topishning evristik usuli bo’lib, variantlarni sanab javob topish imkonini beradi. Odatda dastlabki ma’lumotlar etarli bo’lmaganda qo’llaniladi, shuning uchun u xatolarga olib keladi. Bunday xatolar kognitiv buzilishlar deb ham ataladi. Lekin birinchi narsa birinchi.
Evrika!
Psixologiyada evristika fikrlash usulidir. Fanda evristika insonning ijodiy tafakkurini o’rganadigan butun bir bo’limdir. Evristika esa to’g’ridan-to’g’ri qoidalar, muammolarni hal qilish usullari. Nihoyat, evristika pedagogikadagi o‘qitish usullaridan biridir. Xo’sh, oddiy so’zlarda evristik nima?
Bu so’z o’rganish usulining o’zi kabi Gretsiyadan kelib chiqqan. Uni o’z shogirdlari bilan Sokratik deb atalmish suhbatlar o’tkazgan Sokrat tanishtirdi va bu suhbat davomida u talabalarga etakchi savollar berdi. Shunday qilib, o’quvchilarning o’zlari to’g’ri javobga kelishdi. Shu bilan birga, bu suhbatlar bolalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirdi – muammo imkon qadar kengroq, hech qanday zararsiz ko’rib chiqildi. Yunon tilidan tarjima qilingan evristika “men ochaman”, “izlayman” degan ma’noni anglatadi. Afsonaga ko’ra, Arximed bir ildizli “Evrika!” “topilgan” ma’nosida – nafaqat go’zal, balki mantiqiy.
Fan sifatida evristika 1850-yillarda shakllana boshladi. U o’ziga xos qoidalar va xususiyatlarga ega bo’lgan ijodiy fikrlash usuli sifatida qarala boshladi. Ular orasida: dastlabki ma’lumotlarning etarli emasligi, cheklangan vaqt, tasavvur chegaralari. Ushbu xususiyatlarning kombinatsiyasi noto’g’ri xulosalarga olib kelishi mumkin, bu esa o’z navbatida kognitiv buzilishlarni yoki “idrok xatolarini” shakllantiradi.
Soxta oyna
Kognitiv buzilishlar – bu naqshli fikrlash natijasida paydo bo’ladigan xatti-harakat tuzoqlari. Masalan, havo safaridan qo’rqish. Ushbu transport turi xavfsizligi to’g’risida xabardorlikning yo’qligi, shuningdek, ommaviy axborot vositalarida havo halokatiga oid ko’plab havolalar uchishdan asossiz qo’rquvni keltirib chiqarishi mumkin. Bu reprezentativlik evristik deb ataladi. Biz tez-tez uchraydigan ma’lumotlarga asoslanib qaror qabul qilamiz.
Fikrlash naqshlari miya energiyani tejashi va tezda qaror qabul qilishi sababli paydo bo’ladi. Ayniqsa, uning “to’g’riligi” hech bo’lmaganda qisman tasdiqlansa. Qimor o’yinchilari ko’proq moyil bo’lgan ilgak shunday paydo bo’ladi – “qimorbozning xatosi”. O’yinchi, qaysi rangga tikish kerakligini hal qilib, qora rang ketma-ket 5 marta tushganini kuzatadi. Va u ehtimollik hali ham 50/50 ekanligini hisobga olmagan holda, “bu aniq ishlashi kerak!” Deb qizil rangga tikadi.
Qoidalar bo’yicha o’yin
Muammoni hal qilishda evristik yondashuv ijodiy fikrlash nazariyasiga tegishli bo’lib, muayyan qoidalarga bo’ysunadi.
- Aqliy hujum usuli. Eng yorqin misol – “Nima? Qaerda? Qachon?” O’yini, unda o’yinchilar birgalikda savolni muhokama qilishadi va yagona javobni tanlashadi. Ushbu usul qisqa vaqt ichida juda ko’p g’oyalarni yaratish uchun kerak. Aqliy hujum usulining zamonaviy talqini Aleks Osbornga tegishli. 1919 yilda u o’z safdoshlari bilan birgalikda BBDO reklama agentligini tuzdi va u hozir ham mavjud. U o’z agentligida qo’llanilgan g’oyalarni yaratish jarayonini tasvirlab berdi va keyinchalik bu haqda kitob nashr etdi. Algoritm quyidagicha ko’rinadi:
- Muammoni tahlil qilish va vazifani tanlash.
- Rag’batlantirish, g’oyalarni yaratish. Ishtirokchilarga imkon qadar ko’proq g’oyalarni taklif qilish vazifasi yuklanadi. Bu 15 dan 30 daqiqagacha beriladi. Agar aqliy hujum og’zaki ravishda amalga oshirilsa, unda siz har bir sessiyada 60 dan 100 tagacha g’oyalarni olishingiz mumkin, boshqa aloqa shakli – undan ham ko’proq. Ushbu bosqichda tanqid butunlay yo’q bo’lishi kerak, ya’ni. Mutlaqo barcha g’oyalar qat’iy, hatto eng aql bovar qilmaydiganlari ham.
- Uchinchi bosqich – ilgari surilgan g’oyalarni tahlil qilish. Bu erda, aksincha, ishtirokchilarning konstruktiv tanqidlari mamnuniyat bilan qabul qilinadi. Bu bosqichda g‘oyalar tanqidi shaxs tanqidiga aylanib qolmasligi uchun jamoada sog‘lom muhitni saqlash muhim.
- Sinektika yoki analogiyalar usuli. U mavjud muammoga o’xshatish orqali mavjud muammoning echimini topish uchun ishlatiladi. Bunday holda, ikkita ob’ektning o’xshash xususiyatlari qidiriladi – agar ularning asosiy xususiyatlari bir xil bo’lsa, unda, ehtimol, ikkinchi darajali xususiyatlar ham o’xshash bo’ladi deb taxmin qilinadi. Muammoni shunga o’xshash usul bilan hal qilish algoritmi quyidagicha:
- Birinchi qadam muammoni tahlil qilish va muammoni shakllantirishdir. Biz nima qilayotganimizni va nima uchun qilayotganimizni tushunishimiz kerak. O’xshashliklarni keltirib chiqaradigan savolni berishingiz kerak – masalan, do’kon yaqinidagi ustunga e’tiborni qanday jalb qilish kerak?
- Ikkinchi bosqich – analogiyalarni izlash. Biz berilgan savolga o’xshashlikni qidirmoqdamiz – masalan, chuqur dengiz baliqlari qanday qilib o’ziga oziq-ovqat jalb qiladi? Baliq porlaydi va harakatlanadi. Siz har qanday savollardan foydalanishingiz mumkin, asosiysi o’xshash muhim xususiyatlarga ega analoglarni topishdir.
- Keyinchalik, biz vazifamizga nimani o’tkazish mumkinligini qidiramiz. Oldinga qo’yilgan analogiyalarni tahlil qilish amalga oshiriladi.
- Keyin olingan fikrlar tahlil qilinadi va muammomizning yechimi tanlanadi.
- Oxirida biz yechimni tekshiramiz.
Izzattillo Islomov
