Siz qattiqmisiz? O’zingizni hozir sinab ko’ring!

2020 yil 29 yanvar

Dunyoda inson ruhiyatining juda qiziq bir xususiyati bor. Ehtimol, bu sizda o’zini namoyon qilgandir yoki siz buni qarindoshlaringiz yoki do’stlaringiz bilan kuzatgansiz. Inson o’z fikrini o’zgartirishdan bosh tortganda, yangi ma’lumotlar uning noto’g’ri ekanligini isbotlashini ko’rsa ham, birinchi o’ringa chiqadi.

Yo’q, bu o’jarlik emas, “qo’pollik” emas va “qattiqlik” emas. Bu qattiqlik – psixologik moslashuvchanlik.

Bu nima?

Qattiq odamlar yangi narsalarga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishadi va buning uchun ular konservatorlar va yadroga retrogradlar hisoblanadilar. Xarakterning qattiqligi begunoh kundalik arzimas narsalarda (smartfonga o’tish emas, balki tugmachali telefonda qolish) va dunyoqarash va xatti-harakatlarda namoyon bo’lishi mumkin. Qoida tariqasida, odamning biror narsani o’zgartirishni istamasligi undov bilan birga keladi: “Men har doim shunday qilganman!” Ayni damda yaqqol misol sifatida oldingi avlodlar esga olinadi.

Psixologiyada qattiqlikning uchta varianti bor deb ishoniladi:

Ta’sirchan – odam biron bir vaziyatda “qolib qolganda”. Misol uchun, ular sizga qattiq javob berishdi va shuning uchun kun bo’yi hamma narsa sizning qo’lingizdan chiqdi.

Kognitiv – odam o’z foydasiga yangi ma’lumotlarni qayta ishlay olmasa, vaziyatga qarab xatti-harakatini o’zgartiradi va odatiy algoritmlarni yengadi.

Motivatsion – odam g’ayrioddiy faoliyat uchun ichki sabablarni topa olmasa. Misol uchun, u katta pul uchun ishlashga o’rganib qolgan va o’zini kam maoshli loyihalarni amalga oshirishga unday olmaydi.

Nima uchun bu sodir bo’lmoqda?

Fikrlashning moslashuvchanligi, umuman olganda, tushunarli: bu bizning kuchimizni saqlab qolishdir. Agar har safar yangi vaziyatda xatti-harakatlar va qarorlar qabul qilish algoritmlarini noldan ixtiro qilsak, miyamiz yorilib ketardi. Shunday qilib, qaysidir ma’noda “avtopilot” fikrlash qadimgi va foydali narsadir.

Kognitiv moslashuvchanlik esa irsiy omillar, temperament, yosh, ruhiy salomatlik, ota-onalarning munosabati va tarbiya xususiyatlari va boshqa omillarga bog’liq.

Olimlarning fikricha, aqliy moslashuvchanlik ruhiy salomatlik bilan bog’liq: vaziyatga qanchalik yaxshi moslashsangiz, stressga chidamliligingiz shunchalik yuqori bo’ladi. Bundan tashqari, qattiq bo’lmagan odam muammolarni ijodiy hal qilishni, boshqalar bilan yanada muvaffaqiyatli muzokaralar olib borishni va hatto noqulay vaziyatlarda ham turishni biladi.

Biroq, moslashuvchanlikning salbiy tomoni ham bor – bu haddan tashqari emotsionallikka va qat’iyatsizlikka olib kelishi mumkin. Bunday odamlar odatdagidan zerikadi, hatto ularsiz qilolmasa ham. Ba’zi holatlar mavjudki, faqat qattiqlik vaziyatni saqlab qoladi va samaradorlikni oshiradi. Bunga yaxshi misol “Ninachi va chumoli” ertakidagi qahramonlar. Ochiq ijtimoiy va hissiy hikoya!

Nima qilishim kerak?

Qattiq odam bilan muloqot qilishda siz undan nimani kutayotganingizni aniq ifodalashingiz, vazifalarni aniq bayon qilishingiz va mumkin bo’lgandan tashqari hech narsani talab qilmasligingiz kerak. Sabr-toqatli bo’ling va esda tutingki, bunday belgi uchun siz bilan birga bo’lish siz u bilan bo’lganingizdan kam emas.

Qattiq bolalarga bosim o’tkazmasdan yoki ularni keraksiz nazorat qilmasdan, ijodiy ifodalarni va faol kognitiv faoliyatni faolroq rag’batlantirish kerak.