Sog’lom sheriklik-quyidagi qoidalarga asoslangan odamlar o’rtasidagi munosabatlar:

1) sevgi va do’stlikni etarli darajada tushunish;

2) halol va ochiq muloqot; yolg’ondan voz kechish; haqiqiy ehtiyojlaringiz va hissiy tajribangiz haqida ochiq gapirish istagi va qobiliyati;

3) ularning haqiqiy ehtiyojlari va sheriklarining ehtiyojlari muvozanati va tengligi; sherikning haqiqiy ehtiyojlarini qondirish istagi va qobiliyati; sheriklarning ehtiyojlarini o’zaro qondirish;

4) sherikga shaxs sifatida munosabat, narsa emas; muloqotda tenglik; erkak va ayol o’rtasidagi munosabatlar haqidagi stereotipik g’oyalarni rad etish;

5) dominatorlik yoki manipulyatsiya orqali sherik ustidan hukmronlik qilish istagidan voz kechish;

6) muzokara qilish, hamkorlik qilish istagi va qobiliyati; sherikning konstruktiv maqsadlariga erishishga to’sqinlik qilmasdan, o’z maqsadlariga konstruktiv tarzda erishish;

7) o’zingizning ichki dunyongizni va sherikning ichki dunyosini anglash; himoya mexanizmlari va yolg’onlardan voz kechish.

Sog’lom sheriklikning asosi-bu shaxsning haqiqiy ehtiyojlarini anglash va qondirish, shuningdek, boshqa odamlarning haqiqiy ehtiyojlarini anglash va qondirish uchun sharoit yaratish sifatida tushuniladigan shaxsiy salomatlik; shu asosda boshqalar va o’zi bilan halol munosabatlarni o’rnatish [9]. Haqiqiy ehtiyojlar-bu shaxsning rivojlanishiga xizmat qiladigan, konstruktiv faoliyatni yo’naltiradigan ehtiyojlar; ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: fiziologik, xavfsizlik va himoya, tegishli va sevgi, o’z-o’zini hurmat qilish, hurmat, bilish, estetik, adolat, o’z-o’zini anglash [8].

Sog’lom sheriklik tushunchasi psixologiyada mavjud bo’lgan shaxslararo munosabatlarga bir qator yondashuvlar bilan bog’liq. Masalan, B. va J. Winehold sheriklikni odamlarning birlashishi, tenglik, hamkorlik va o’zaro ehtiyojlarni qondirish deb ta’riflaydi. Hamkorlik qarorlarni bir tekis taqsimlash, hayotni yaratish, rahm-shafqat, g’amxo’rlik va zo’ravonlikdan voz kechish bilan tavsiflanadi. Hamkorlikka dominatorlik qarshi turadi, bu odamlarning qarama-qarshiligi va bo’linishi, ular o’rtasidagi raqobat bilan tavsiflanadi. Dominatorlik kuch va qo’rquv bilan qo’llab-quvvatlanadi, bu esa ishonchsizlik va ajralish muhitini yaratadi; yuqori hokimiyat va qaror qabul qilish huquqiga ega, quyi hokimiyat esa huquqdan mahrum; qadriyatlar hayotni tortib olish va yo’q qilish, ekspluatatsiya va urushdir [12].

G. A. Kovalev imperativ va manipulyativ ta’sir bilan bir qatorda, dialogik ta’sirni odamlar o’rtasidagi munosabatlarni tashkil etishning eng yuqori darajasi sifatida ajratib turadi, bu sub’ektlarning aloqa sheriklari sifatida tengligini, bir-birini o’z-o’zidan qadriyatlar sifatida so’zsiz qabul qilishni, bir-biriga shaxs sifatida munosabatni, har bir sub’ektning individual o’ziga xosligiga e’tiborni, shaxsiy o’zini o’zi ochib bir-birining holati, hissiyot va holatlarni ifoda etishning qadrsizligi, ishonchliligi va samimiyligi [7].

E. Bern manipulyatsiyani haqiqiy yaqinlik bilan taqqoslaydi-o’z-o’zidan paydo bo’ladigan, samimiy, samimiy munosabatlar, hozirgi paytda sodir bo’layotgan voqealar ongiga asoslangan. Haqiqiy yaqinlik g’arazli niyatlardan, munosabatlardagi yolg’on va insofsizlikdan, taqiq va cheklovlardan xoli [4].

E. Shostrom aktualizatorlarning munosabatlarini manipulyatsiyaning teskarisi deb biladi. Aktualizator-o’zini va boshqalarni noyob imkoniyatlarga ega bo’lgan shaxslar yoki sub’ektlar sifatida ko’radigan va o’zining haqiqiy o’zini namoyon qila oladigan shaxs. U qobiliyatga ega: o’z his-tuyg’ularini namoyon etishda halol va samimiy bo’lish, nima bo’lishidan qat’iy nazar; o’zini va boshqalarni yaxshi tushunish va qabul qilish;ishonchli bo’lish, ya’ni boshqalarga va o’ziga ishonish [13].

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, biz sog’lom sheriklikni rivojlantirishga qaratilgan bir nechta mashqlarni taklif etamiz.

“Ehtiyojlarni tushunish” mashqlari

Maqsad-sherigingizning ehtiyojlari va ehtiyojlarini aniqlashni o’rganish.

Shaxsiy ish

• O’zingizning sherikingizni va ularning ehtiyojlarini yanada moslashtirish uchun birgalikda o’rganishga taklif qiling. Har biringiz bir varaq qog’oz va qalam olib, xayolingizga kelgan barcha istaklaringiz ro’yxatini tuzsin. Masalan, bu bo’lishi mumkin: ko’p pulga ega bo’lish, ishda muvaffaqiyat qozonish, sevish, yaxshi ta’lim olish va h.k. har biringiz ro’yxatida yigirma yoki undan ortiq narsalar bo’lishi mumkin. Endi har kim o’z xohish-istaklarini har qanday mezon asosida bir nechta guruhlarga umumlashtirsin, masalan, siz “chang’i”, “suzish”, “tennis o’ynash”, “piyoda yurish” istaklarini bitta umumiy narsaga birlashtira olasiz: “sport bilan shug’ullaning”. 5-6 guruh etarli. Guruhlardagi istaklar soni har xil bo’lishi mumkin. Har bir istak guruhiga o’z nomini bering. Ehtiyojlar guruhlarini siz uchun ahamiyatli qilib qo’ying: birinchi o’rinda eng katta guruh, ikkinchisida eng kichik guruh [3; 11].

Istaklaringizni sherikning istaklari bilan taqqoslang. Ular bir-biriga mos keladimi yoki farq qiladimi? Ularning o’xshashligi va farqi nimada? Qaysi ehtiyojlar siz uchun eng muhim va qaysi biri sherigingiz uchun? Siz va u birinchi navbatda bir xil ehtiyojlarga egami yoki yo’qmi? Topilgan farqlar sizni xursand qildimi yoki xafa qildimi? Sizning qaysi ehtiyojlaringizni qondirish sherigingizga bog’liq va qaysi birini mustaqil ravishda qondirishingiz mumkin? Sizning sherikingizning qaysi ehtiyojlari sizga bog’liq va qaysi biri avtonom tarzda qondirishi mumkin? Sizning va sherigingizning ehtiyojlari bir-biriga mos keladimi yoki mos kelmaydimi, ular o’rtasida ziddiyatlar bormi? Sizning va uning ehtiyojlari qanchalik qondiriladi yoki qondirilmaydi? Bir-biringiz bilan o’zaro munosabatlaringizda ularni qondirish ehtimoli qanday? O’zingizning va uning ehtiyojlarini bir – biringiz bilan muvofiqlashtiring-ularni o’zaro qondirish yo’llarini toping.

Guruhda ishlash

• Doira ichida ishlash. Muammoni va uning echimini o’ylab ko’ring yoki eslang (chekishni tashlash, o’qishga borish, hovuzga borish, ajrashish yoki turmush qurish, bola tug’ish va boshqalar). Qo’shningizga siz taklif qilayotgan echimning to’g’riligini isbotlang. Qabul qiluvchiga ishontirish maqsadini e’lon qiling va uning dalillarni tinglashga roziligini oling: “men sizga har qanday shaxslararo mojaroni hamkorlik orqali hal qilish mumkinligini isbotlamoqchiman. Mening dalillarimni tinglashga rozi bo’lasizmi?». Dalilning har bir bosqichini “siz bunga qo’shilasizmi…”bilan boshlang. Agar qabul qiluvchi ijobiy javob bersa, dalilni davom ettiring. Agar sherik salbiy javob bersa, “Kechirasiz, men savolni to’liq muvaffaqiyatli bayon qilmadim” deb ayting va uni boshqacha shakllantiring. Shunday qilib, adresat dalilning barcha bosqichlari va umuman taklif qilingan echim bilan rozi bo’lmaguncha. “Siz rozi bo’lasizmi …” degan savoldan boshqa savol bermang, “nega rozi emassiz?” kabi savollardan qoching.”yoki” nega aniq narsalarga qarshi chiqyapsiz?». Ammo sizning asosiy vazifangiz sherikni ishontirish emas, balki ular uchun eng muhim ehtiyojlarni aniqlashdir. Shuning uchun, sherikning javoblarini diqqat bilan tinglang va uning asosiy ehtiyojlari to’g’risida farazlar tuzing. Agar qabul qiluvchi siz taklif qilgan dalilga rozi bo’lmasa, siz ular uchun berilgan ehtiyojning ahamiyati to’g’risida noto’g’ri taxmin qildingiz. Agar u rozi bo’lsa, sizning taklifingiz uning ehtiyojlariga mos kelishi mumkin. Xuddi shunday-sherikning ehtiyojlarini aniqlash uchun-siz keltirgan dalillarga ularning e’tirozlaridan foydalaning [2].

Muhokama. Siz sherikning ehtiyojlarini va ularning eng muhimlarini aniqlay oldingizmi? Sizning sherigingiz o’zining etakchi ehtiyojlarini o’zi anglay oldimi? Qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz va ularni qanday engdingiz? Ushbu mashqda olingan ko’nikmalarni haqiqiy munosabatlarda qanday ishlatasiz?

Balans Mashqlari

Maqsad-ehtiyojlaringizni sherikning ehtiyojlari bilan muvozanatlashni o’rganish.

Kirish. Odamlarning samarali o’zaro ta’siri sheriklarning ehtiyojlari va huquqlari o’rtasida tenglikni, ularning bir-biriga nisbatan majburiyatlari o’rtasidagi muvozanatni o’rnatishni, nafaqat ularning ehtiyojlarini, balki sherikning qondirilmagan ehtiyojlarini ham hisobga olishni anglatadi. Umumiy muammolarni hal qilish ehtiyojlar muvozanatini topishga va ularni qondirishga asoslangan bo’lishi kerak (o’zaro yoki boshqalarga xalaqit bermasligi uchun). Balans-haqiqiy ehtiyojlarning tengligi, ularning mavjud bo’lish va qondirish uchun teng huquqi. Balans, shuningdek, o’zlashtirish ehtiyojlari va sub’ektning o’zida qaytarish ehtiyojlari o’rtasidagi tenglikni anglatadi. Hamkorlarning ehtiyojlari bir-biriga qo’yiladigan talablarning asosidir. Talab-sherikga sub’ektning ehtiyojlarini qondirish zarurligi to’g’risida shoshilinch ravishda bildirilgan xabar. Ko’pincha sheriklar bir-birlariga talablar qo’yadilar, chunki ular har doim ham boshqasining talablariga javob berishga intilmaydilar yoki hatto ular haqida yaxshi ma’lumotga ega bo’lsalar ham, ularni bajarishni xohlamaydilar. Bundan tashqari, talablar ko’pincha asossiz.

Shaxsiy ish

• Hamkoringiz bajaradigan va bajarmaydigan talablaringizni eslang va sanab o’ting. Ularni, shuningdek, ularni bajarish va bajarmaslik nima ekanligini tasvirlab bering. Hamkor ular haqida bilsa ham, sizning talablaringizni bajarishni unutadimi?

O’zingizning sherigingizning sizga bo’lgan talablarini eslang va tavsiflang – ular haqida bilsangiz ham, siz bajaradigan va bajarmaydigan narsalar.

Sizning talablaringiz va sherigingizning talablari muvozanatlanganmi? Sizning sherigingizga bo’lgan talablaringiz uning sizga bo’lgan talablaridan oshmaydimi? Ikkalasini ham 0 dan 5 gacha bo’lgan ballarda bajarishdagi qiyinchilik darajasi bo’yicha baholang (shartli, sub’ektiv). Balanslang, unga bo’lgan talablaringizni va uning sizga bo’lgan talablarini muvozanatlang.

• Talablaringizni asoslang, ular uchun yaxshi sabablarni, ularni bajarish zarurligini isbotlang. Ularning adolat va realizm darajasini baholang.

Hamkoringizning sizga bo’lgan talablarini asoslang, agar ular bilan rozi bo’lsangiz, ularni bajarish uchun yaxshi sabablar va dalillarni toping. Ushbu talablar adolatli va haqiqiymi? Agar siz ular bilan rozi bo’lmasangiz, qanday sabablarga ko’ra?