Behruzbek Hamidov
Xudbinlik – bu aqlning ovozi yoki altruistlar bizni qanday qilib xato qiladi
Xudbinlikning aniq ta’rifi zamonaviy leksikondan aqlning ovozi rahbarligida o’z manfaatlarini ko’zlab harakat qilishdir. Bu altruistlarning eng tabiiy soxtaligi, haqiqiy faktning buzilishi, shuning uchun egoizm va altruizmni taqqoslashda ishlatilishi mumkin bo’lgan tushunchalar tildan chiqarib tashlangan. Bizda xudbinlik yaxshi yoki yomonligi haqida gapiradigan sohaning o’zi yo’q. Bundan tashqari, bunday odamlar uchun hech qanday himoya yo’q. Oqilona, mustaqil shaxs nima degan tushuncha kundalik hayotdan olib tashlandi.
Egoist o’z xohish-istaklari haqida qayg’uradigan odam (axloqiy tushuncha) sifatida emas, balki vahshiy va yolg’onchi sifatida qabul qilinadi. Qurbonlik harakati ma’lum bir qiymatni muhim bo’lmagan narsaga almashtirish emas, balki bu erda va hozir zavqlanishdan voz kechish deb hisoblanadi. Altruizm boshqasiga bo’ysunish hisoblanmaydi, balki hurmat yoki sevgi bilan tenglashtiriladi. Shuni tan olish kerakki, ko’p odamlar o’z fikrlarida chalkashliklarga ega, bu bizni altruizm zolimlaridan himoya qilishdan mahrum qiladi.
Nima uchun o’z hayotiga g’amxo’rlik qilish nomaqbul kasb, boshqa birovniki esa olijanob mashg’ulot degan asosiy savolga altruizm hech qanday javob bermaydi. Altruistlar kontseptsiyasidagi egoist odam-yirtqichdir. Ammo xudbinlik nima uchun yomon degan savol ochiqligicha qolmoqda.
Ammo, agar biz qat’iyatli bo‘lib, axloq haqidagi tushunchalarimizni tuman ichiga qamrab olgan atamani tushunishga harakat qilsak, hamma narsani berishga, o‘zimizni qurbon qilishga chaqiruvning mantiqiy asosi yo‘qligini ko‘ramiz. Jismoniy yoki ma’naviy qullik hech qanday asosga ega emas. Biror kishi boshqalarga xizmat qilishga, butun vaqtini bunga bag’ishlashga majbur ekanligi haqida ishonchli dalil topish mumkin emas. Har bir inson o’z hayotining xo’jayini va hech kimning unga tajovuz qilishga haqqi yo’q. Agar altruistlar o’z yondashuvlaridan qanday foyda borligi to’g’risida oqilona dalillar keltira olmasalar, unda ular nimani boshqaradilar? Ularga irratsional fikrlash yordam beradi. O‘zini birovga qurbon qilishni talab qilish oxirat haqida afsonalar aytishga o‘xshaydi, yoki suv sharobga aylanishi mumkin. Bu erda ular mantiqqa emas, balki ko’r-ko’rona e’tiqodga duch kelishadi.
Boshqacha qilib aytganda, altruistlar o’z aqllari bilan emas, balki his-tuyg’ular bilan boshqariladi. Agar siz doimo o’z manfaatlaringizni ko’zlash yomon, lekin birov uchun o’zingizni qurbon qilish yaxshi, deb aytsangiz, odamlar sarosimaga tusha boshlaydi. Ular axloq aqlning kuchidan tashqarida ekanligiga ishonishlari mumkin va ular qarshilik ko’rsatishni to’xtatadilar va axloq iroda erkinligini rad etishni talab qiladi, deb qaror qiladilar.
Bu chalkashlikdan altruistlarning o’z foydalari bor. Ular axloqni aql bilan anglab bo’lmaydi, deb ta’kidlaydilar. Axloqiy haqiqat ruhdan keladi. Sabab bu erda ishlamaydi. Tushuntirishga harakat qilishning hojati yo’q, faqat ishonish kerak. Lekin nimaga ishonish kerak? Biz boshqalarning ehtiyojlariga bo’ysunishimiz kerak. Jamiyat bizdan shuni talab qiladi.
Altruizm kodi, nima uchun o’zimizni qurbon qilishimiz kerakligini mantiqiy tushuntirish uchun hatto ishora ham bermaydi. Ular faqat o’zingizni qurbon qilish kerakligiga ishonishingiz kerak, deb chaqirishadi. Siz shunchaki kamtarlik bilan uni keraksiz dalillarsiz qabul qilishingiz kerak. Agar biz altruistlar nazariyasidan og’zaki qobiqni olib tashlasak, u erda boshqa hech narsa topib bo’lmaydi.
O’zingizni va fikringizni tinglang va boshqalarning fikriga berilmang. Buni Wikiumning Mentalist kursi yordamida o’rganish mumkin .
Izzattillo Islomov
