Yondashuvning mohiyati

Sokrat tomonidan ishlab chiqilgan usul bugungi kunda ham dialog o’tkazish uchun qo’llaniladi. Yondashuv falsafasi oddiy: mazmunli javob olish uchun siz suhbatdoshning fikrlarini to’g’ri yo’nalishga yo’naltirishga yordam beradigan o’ylangan savolni berishingiz kerak.

Texnikadan foydalanib, savol berayotgan odam javob beruvchini o’ylashga majbur qiladi. Usul har qanday yoshdagi, jinsdagi va millatdagi odamlar bilan muloqot qilish uchun mos keladi, faqat uni qanday qilib to’g’ri ishlatishni tushunish muhimdir.

Texnologiya tarixi juda qiziq. Suhbatga kirishgan Sokrat o’zini muhokama mavzusidan bexabar deb ko’rsatdi va savollar bera boshladi. Oldindan o’ylangan savollar suhbatdoshning o’z mulohazalarida qanchalik izchil ekanligini va u mantiqiy xulosalar chiqarishni biladimi yoki yo’qligini aniqlashga imkon berdi. Ko’pincha odam o’ziga qarama-qarshi bo’lib, sarosimaga tushib qoladi.

Faylasufning maqsadi tahqirlash emas, balki fikrning ravshanligi edi. U talabalarga etakchi savollar yordamida mavjud bilimlarni olishda yordam berdi:

1. Suhbatdoshning tezisidan foydalanilgan (ko’pincha axloq va mavjudlik masalalari bilan bog’liq).
2. U qarama-qarshiliklarni topdi va ko’rsatdi.
3. U o’zining nodonligini ko’rsatdi.
4. Etakchi savollardan foydalanib, u odamni mustaqil ravishda to’g’ri xulosalar chiqarishga majbur qildi.

Biroz murakkab tuyuladi. Endi usul moslashtirildi va kengaytirildi, u nafaqat fazilatlar to’g’risida bahslashish uchun ishlatiladi.

Ilova Sokratik savollar endi turli xil munozaralarda qo’llaniladi:

1. Suhbatdoshingizning fikrlarini to’g’ri yo’nalishga yo’naltiring.
2. Suhbatdoshga uning muhokamadagi rolini tushunishga yordam bering.
3. Diqqat qilish uchun.

Shu sababli, usul turli xil bo’shliqlarda dolzarbdir. U ko’pincha o’qituvchilar tomonidan va yosh cheklovlarisiz maktab o’quvchilari va talabalar uchun qo’llaniladi. Albatta, Sokratik savollar psixoterapiyada ham qo’llaniladi.

Va ba’zi o’zgartirishlar hatto kundalik hayotda ham qo’llanilishi mumkin. Ular suhbatni samaraliroq o’tkazishga yordam beradi va qaysidir ma’noda suhbatdoshni siz tomoningizga o’tkazishga yordam beradi.

Psixoterapiya

Sokratik usul kognitiv va psixoterapiyaning boshqa turlarida juda faol qo’llaniladi. Bu sizga bemorga ba’zi narsalarni qayta ko’rib chiqishga, muammolarining ildizini topishga va qarashlarini o’zgartirishga yordam beradi.

Bu erda o’ziga xoslik shundaki, psixoterapevt bemor kelishi kerak bo’lgan xulosani oldindan tayyorlaydi. Keyin u unga etakchi savollarni qo’shadi va ularni ba’zan javoblar faqat ijobiy bo’ladigan tarzda so’raydi.

Shu bilan birga, amaliyotchi psixologlar va psixoterapevtlar metodologiyani birlashtirishi va biroz o’zgartirishi, ba’zi bosqichlarni olib tashlashi yoki qo’shishi mumkin. An’anaviy ravishda terapiya quyidagilarga bo’linadi:

1. Intervyu.
2. Eshitish.
3. Xulosa.
4. Analitik savollar.

E’tiqod

Yuqorida biz suhbatdosh barcha savollarga ijobiy javob beradigan muloqot modelini eslatib o’tdik. Soddalashtirilgan shakldagi ushbu suhbat modeli kundalik hayotda juda tez-tez qo’llaniladi va ko’pchiligingizga tanish bo’lishi mumkin.

Gap savollarni to’g’ri taqsimlashda. Birinchi ikkitasi, javobi ha bo’lishi mumkin bo’lganlar. Uchinchisi – asosiysi, munozaraning butun mohiyatini etkazadi. Siz ushbu usul bo’yicha aniq qurilgan tuzoq topishmoqni topishingiz mumkin: suhbatdoshga tezda aniq javoblar bilan to’rtta savol va beshinchisi, ulardan farqli, ammo salbiy javob bilan so’raladi. Ko’pincha, odam chalkashib ketadi va noto’g’ri javob beradi.

Albatta, haqiqiy bahsda ishlar biroz murakkabroq. Savollar muvozanatli bo’lishi va muhokama qilinayotgan mavzu bilan to’g’ri bog’liq bo’lishi kerak.

Muhim:

1. Sokratik usul janjallarning oldini olishga yordam beradi yoki hech bo’lmaganda ularni yanada muvozanatli qiladi.
2. Siz suhbatdoshingizni tinglashingiz va eshitishingiz kerak, monolog o’tkazmasligingiz kerak.
3. Usulni qo’llash cheklangan, eslash kerak.

Darhaqiqat, Sokratning savollari har qanday vaziyatda ham ta’sir ko’rsatmaydi.

Sokratik usul qachon ishlamaydi?

Biz ba’zi hodisalarni intuitiv yoki hissiy tajriba orqali tushunamiz. Suqrot muhokama qilgan sevgi, adolat, jasorat odamlar tomonidan turlicha idrok etilishi mumkin. Subyektiv tushunchalarda har doim ham mantiq mavjud emas va vaziyatga qarab, siz bahsni hech narsasiz qoldirish xavfi bor.

Masalan, bu e’tiqod va din masalalariga tegishli. Esda tutingki, bizning dunyo haqidagi g’oyalarimiz atrof-muhitga, biz yashayotgan madaniyatga qarab shakllanadi va shunga mos ravishda tajribalar juda farq qilishi mumkin.

Qadamlar va misollar

Umuman olganda, Sokrat haqidagi munozara uch bosqichdan iborat:

1. Shartnoma.
2. Shubha.
3. Argumentatsiya.

Muhokama paytida siz va suhbatdoshingiz sizning qarashlaringizga zid kelmaydigan va uning pozitsiyasiga mos keladigan bitta umumiy fikrga egasiz. Uning fikrini hurmat qilishingizni va uni qandaydir tarzda baham ko’rishingizni muloyimlik bilan tushuntiring; hech qanday holatda siz bosim o’tkazishni va adyolni tortib olishni xohlamaysiz. Bu odamni do’stona kayfiyatga soladi.

Tinch vaziyatga erishilgandan so’ng, tezislarda asta-sekin qarama-qarshiliklarni izlash kerak. Sizga aytilgan hamma narsani rad etish shart emas, bir nechta dalillar etarli. Yuqorida aytib o’tilgan asosiy savollarni berib, suhbatdoshingizga uning hukmidagi zaif tomonlarini ko’rsating.

Biror kishi o’z so’zlarini shubha ostiga qo’yishni boshlaydi va o’z pozitsiyasini tanqidiy qayta ko’rib chiqadi. Takror aytamanki, siz tomondan raqibni tor-mor etish uchun hech qanday bosim yoki niyat bo’lmasligi kerak.

Va nihoyat, shundan so’ng argumentatsiya bosqichi boshlanadi. Bu erda siz suhbatdoshingizning ba’zi fikrlari bilan rozi bo’lishni unutmasdan, o’z nuqtai nazaringizni muloyimlik bilan ifodalashingiz mumkin.