Stereotiplash nima?

Psixologiyada bu atama o’z e’tiqodlari va tajribalariga ergashgan holda voqeani, shaxsni qabul qilishni anglatadi. Ushbu hodisa bilan tanish xarakterli xususiyatlar belgilanadi. Bu shaxsni tanib olish jarayonini osonlashtiradi, lekin ayni paytda ko’p qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Stereotip – bu ichki ideallar bilan taqqoslashga asoslangan idrok. Ular har doim ham haqiqatni ob’ektiv tasvirlamaydi. Hayotiy tajriba natijasida har qanday odam barcha tanishlarini guruhlarga ajratadi. Agar siz ongni hujayralar to’plami sifatida ko’rsangiz, unda har bir hujayrada miya tomonidan bir guruhga tasniflangan ko’plab shaxslar mavjud. Ular ba’zi jihatlarda o’xshashdir. Bo’sh hujayralar yo’q, ularning soni hayot tajribasi bilan ortadi. Notanish odam bilan uchrashganda, miya skanerlash jarayonini boshlaydi, ba’zi xususiyatlarni ta’kidlaydi va mavjud ma’lumotlar bilan o’xshashlikni qidiradi, va darhol bu odamni ma’lum bir guruhga tayinlaydi. Bu hayotni osonlashtiradi: inson taxminan odam bilan qanday munosabatda bo’lishni, undan nimani kutish kerakligini biladi. Bu hodisa va hodisalarga ham tegishli.

Stereotip orqali identifikatsiya qilish xavfi nimada?

Bir qarashda, mexanizm ajoyib. Ammo to’satdan siz noyob odamni uchratasiz. Bunday vaziyatda miya nima qiladi? U ma’lumotni “dam olish” kamerasiga qo’yadi, u erda axlat bor, unga hali vaqt yo’q. U erda ma’lumot uzoq vaqt saqlanmaydi, miya uni biron bir hujayraga biriktiradi yoki yangisini yaratadi va u erda asta-sekin ma’lumot qo’shadi. Birinchi stsenariy: odam stereotiplarning qurboni bo’lishi mumkin, chunki unga o’ziga xos bo’lmagan fazilatlar beriladi. Ikkinchi variant: siz yangi narsalarni kutib olishga tayyor bo’lasiz. Sabab-oqibat atributi nazariyasi mavjud – bizda shaxs yoki hodisa haqida qancha ma’lumot bo’lsa, yozishmalar shunchalik kam bo’ladi va ma’lum xususiyatlarning qo’shilish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi.

Stereotiplash turlari

Uch xil hodisa mavjud:

•       shaxsiy (harakatni amalga oshirgan shaxsga nisbatan);
•       ob’ektiv (harakat yo’naltirilgan ob’ektga nisbatan);
•       shartli (sabab-natija munosabatlari vaziyatga bog’liq).

Ijtimoiy stereotiplar jamiyat darajasidagi g’oyalardir. Qoida tariqasida, bunday fikrlar noto’g’ri, ko’pincha mantiqsiz va sog’lom fikrga ega emas. Ijtimoiy stereotiplar, qoida tariqasida, muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, ya’ni noto’g’ri fikrni yaratadi. Ammo odamlar ulardan bajonidil foydalanadilar. Axir, ular dunyoni o’rganishda vaqtni tejashadi.

Dinamik stereotiplash tushunchasi ham mavjud. Ushbu hodisaning asosiy vazifasi yurish, turish va turishning avtomatizmini shakllantirishdir. Ushbu hodisa individual plastika, harakatlar haqida g’oyalarni yaratadi, bu uzoqda yurgan tanish odamni hatto yuzini ko’rmasdan tanib olish imkonini beradi.

Stereotiplarni salbiy, ijobiy, neytral, aniq va taxminiy, shaxsiy va ijtimoiy turlarga bo’lish mumkin. Gender stereotiplari juda mashhur: odam ayol nima qilishi va erkak nima qilishi kerakligi haqida o’z fikriga ega. Stereotiplar hayotning turli sohalarini qamrab olgan: ular millatlar, dinlar, nutq, kundalik hayot va milliy oshxonaga tegishli. Misol uchun, xalqlar haqidagi stereotiplar: rus ichishni yaxshi ko’radi, italyan jahldor, yahudiy ochko’z, ingliz konservativ. Kasblar haqida o’ylar ekanmiz, ehtimol shifokorning qo’l yozuvi o’qib bo’lmaydigan, sotuvchi o’g’irlik qiladi, dasturchi o’z ishiga juda ishtiyoqlidir va atrofidagi dunyoga deyarli befarq, psixolog esa odamni to’g’ri ko’radi. Bunday misollarni ko’p topishingiz mumkin. Ammo stereotiplar haqiqatmi? Ular hayotda qo’llanilishi kerakmi? Ertami-kechmi odam buni tushunadi stereotiplardan voz kechishga harakat qilishimiz kerak, chunki ular dunyo haqida noto’g’ri g’oyalar beradi. Va har bir shifokor o’qib bo’lmaydigan tarzda yozmaydi. Va barcha yahudiylar ochko’z emas.

Qanday qilib stereotiplardan qochish kerak?

Bu oson bo’lmasligi mumkin, lekin siz stereotiplarning ob’ekti ekanligingizni tasavvur qilishingiz kerak. O’rnatilgan sub’ektiv fikr bilan muomala qilishdan mamnun bo’lmaysiz. Odamlar ba’zi sohalarda cheklangan bilimga ega bo’lganligi sababli stereotiplardan foydalanadilar va uni egallashni xohlamaydilar. Stereotiplardan xalos bo’lish – dunyoni va odamlarni o’rganish juda foydali. Xurofotlardan xalos bo’lish uchun ularni hayotiy tajriba natijasida olingan haqiqiy faktlardan ajratish kerak. Barcha stereotiplar qo’shimcha tekshirish uchun ongingizning alohida hujayrasiga yuborilishi kerak. Bunday holda, stereotiplarning ongni egallash imkoniyati kam. Shu tariqa siz o‘z ongingizni axlatdan tozalashingiz, miyangizga foyda keltirishingiz va o‘ziga xos fikrlash tarziga ega shaxsga aylanishingiz mumkin.