Behruzbek Hamidov
Odatda fitna nazariyalari “muhim voqealarga g’arazli yashirin guruhlar sabab bo’layotganligi haqidagi aql bovar qilmaydigan da’volar” sifatida qaraladi. Ushbu “nazariyalar” haqidagi da’volar, odatda, tegishli organlar va olimlar tomonidan taqdim etilgan voqealarni tushuntirishlariga zid keladi. Fitna nazariyalariga ishonish turli xil psixologik va ijtimoiy omillar bilan bog’liq.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, fitna nazariyasiga bo’lgan umumiy e’tiqodlar yaqin tarixda unchalik o’zgarmagan, ammo odamlar faqat o’ziga xos fitna “nazariyalari” o’zgargan. Shunga qaramay, fitna nazariyalariga bo’lgan e’tiqodlar ko’plab tadqiqot e’tiborini tortadi va bu e’tiborning asosiy qismi bunday e’tiqodlarga asos bo’lgan psixologik mexanizmlarni tushuntirishga qaratilgan.
Odamlar nima uchun fitna nazariyalariga ishonishlarining mumkin bo’lgan tushuntirishlaridan biri, fitna nazariyasi e’tiqodlari “shaxsiy nazorat tuyg’usini yo’qotganlarga mavjudlik tasodifiy emas, tartibli va tizimli ekanligi haqidagi dunyoqarashini tiklashga yordam beradi”.
Biroq, mavjud tadqiqotlar shaxsiy nazorat hissi va fitna nazariyalariga ishonish o’rtasidagi bog’liqlikni aniq aniqlay olmadi. Ana Stojanov va uning yangi zelandiyalik hamkasblari dunyoning turli burchaklarida boʻlib oʻtgan ikkita yirik tadbirda taqdim etilgan imkoniyatdan foydalanib, voqealar ustidan nazoratning etishmasligi va fitna nazariyasidagi eʼtiqodlar oʻrtasidagi bogʻliqlikni oʻrganishdi.
Birinchi voqea Makedoniya FYRO mamlakatining Shimoliy Makedoniya Respublikasiga o’zgartirilishi edi. 1990-yillarda Sotsialistik Yugoslaviya parchalanganidan keyin sobiq Yugoslaviya Respublikasi Makedoniya mustaqil davlatga aylandi. Bu “Makedoniya” nomini o’zining madaniy merosining bir qismi sifatida ko’radigan va qo’shni davlatni bu nomdan foydalanishni qabul qilishni istamagan qo’shni Gretsiya bilan diplomatik mojaroga olib keldi.
Mojaro 2018-yilda, Gretsiya bilan mamlakat nomini Shimoliy Makedoniya Respublikasi deb o‘zgartirish bo‘yicha kelishuvga erishilgandan so‘ng hal qilingan. Mamlakat nomini o’zgartirishga qarshi bo’lgan kuchli qarshiliklarga va nom o’zgartirish bo’yicha referendumda saylovchilarning kichik ishtirokiga qaramay, nom o’zgartirish amalga oshirildi.
Tadqiqotchilarning taxminiga ko’ra, bu voqea nomni o’zgartirishga qarshi ovoz berganlarda nazoratni yo’qotish hissi paydo bo’lishiga olib keldi, lekin yoqlab ovoz berganlarda emas. Ularning umidi shu ediki, shu sababli, mamlakat nomini o’zgartirishga qarshi ovoz berganlarda, lekin uni qo’llab-quvvatlaganlarda emas, balki fitna nazariyasiga e’tiqod kuchayadi.
Buni sinab koʻrish uchun ular mamlakat nomini oʻzgartirish boʻyicha referendumda ovoz bergan 307 etnik makedoniyalikning (etnik koʻpchilik, mamlakat nomiga nisbatan kuchli his-tuygʻularga ega boʻlishi kutilgan) fitna nazariyasi eʼtiqodlarini baholadi. Ishtirokchilar referendumdan so’ng darhol bozor tadqiqot kompaniyasi orqali ishga olindi va bir yildan so’ng qayta so’rovdan o’tkazildi.
Ikkinchi tadqiqotda AQShning Kolorado, Indiana, Ayova, Kanzas, Missuri, Nyu-Jersi, Ogayo, Pensilvaniya va Texas shtatlaridan 266 nafar MTurk ishchilari ishtirok etdi. Bular 2019-yilda bir qator tornadolardan aziyat chekkan davlatlardir.
Tadqiqotchilar tadqiqot ishtirokchilarining tornadolardan qanchalik ta’sirlanganligini baholash uchun so’rovnomadan foydalanganlar. Ular, shuningdek, ishtirokchilarning idrok etilgan nazoratini baholadilar (Perlin va Schoolerning mahorat shkalasi) va fitna nazariyalaridagi e’tiqodlarning uch xil bahosini qo’lladilar – umumiy fitna e’tiqodlari (Conspiracy Mentality Scale), muayyan nazariyalarga bo’lgan e’tiqodlar (Fitna nazariyasi) va ob-havo. e’tiqodlar (mualliflar tomonidan yaratilgan 3 ta savol – “Biz hozir boshdan kechirayotgan noqulay ob-havo sharoiti ob-havoni manipulyatsiya qilish tajribasi natijasidir”; “Samolyotlar tomonidan osmonda qoldirilgan izlar ob-havoni o’zgartirish texnologiyasidan dalolat beradi”; ” Ob-havo turli sohalarga yordam berish va boshqalarga zarar etkazish uchun bir nechta hukumatlar tomonidan nazorat qilinadi.”).
Mualliflar kutganidek, Shimoliy Makedoniyadagi natijalar shuni ko’rsatdiki, mamlakat nomini o’zgartirish bo’yicha referendum o’tkazilgandan keyingi bir yil ichida referendumda nom o’zgarishiga qarshi ovoz bergan ishtirokchilarning fitna nazariyasiga bo’lgan e’tiqodlari kuchaygan, ayni paytda bu e’tiqodlar bir xil darajada saqlanib qolgan. ismni o’zgartirishni qo’llab-quvvatlagan ishtirokchilar guruhi.
AQShda o’tkazilgan tadqiqotda tadqiqotchilar idrok etilgan nazoratning past darajalari fitna nazariyalariga yuqori darajadagi e’tiqodlar bilan bog’liqligini aniqladilar. Tornadolardan ko’proq ta’sirlangan ishtirokchilarda idrok etilgan nazorat darajasi pastroq va fitna nazariyasi e’tiqodlari yuqoriroq bo’lgan.
Bu aloqa ob-havo bilan bog’liq fitna nazariyalari bilan eng kuchli edi. Ma’lumotlar, shuningdek, mualliflarning tornado ta’siri nazorat tuyg’usining pasayishiga olib keladi degan gipotezasini qo’llab-quvvatladi, bu esa ob-havo bilan bog’liq fitna nazariyalariga ishonchning kuchayishiga olib keladi.
“Hozirgi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, idrok etilgan nazorat va fitna e’tiqodlari o’rtasidagi bog’liqlik ilgari o’ylanganidan ko’ra nozikroq bo’lishi mumkin”, – deya xulosa qiladi mualliflar. Tadqiqotlar fitna nazariyasi e’tiqodlari ortidagi psixologik mexanizmlarni o’rganishga muhim hissa qo’shadi, ammo ular ham ma’lum cheklovlarga ega. Shunisi e’tiborga loyiqki, tadqiqotlarning tabiiy dizayni tufayli eksperimental nazorat o’tkazilmagan va tadqiqot dizaynlari o’rganilayotgan omillar bo’yicha biron bir sabab-ta’sir xulosasiga imkon bermaydi.
Izzattillo Islomov
