Muallifdan: “agar hamma narsaning yaratuvchisini ham bilmaydigan aqlsiz hayvonga o’limdan tirilish berilsa, demak, bu bizning ulushimizmi,
Xudoni ulug’lab, uning amrlariga amal qilganlar tirilmaydilarmi?”Fiziolog II asr.

Totem hayvonlar dunyosidagi qiziqarli sayohatimizni davom ettirib, sizni Feniks bilan tanishtirmoqchiman… Hayron qoldingizmi? Siz menga e’tiroz bildirishingiz mumkin: “bu qanday hayvon va undan ham ko’proq totem? Bu afsonaviy mavjudot va na hayvonot dunyosi, na Rossiya bilan aloqasi yo’q. Aslida, megapolislarning zamonaviy aholisi uchun nafaqat afsonaviy belgilar, balki hayvonot dunyosining ko’plab vakillari Teletubbies, Shrek, Zelibob va boshqalar kabi xayoliy televizion belgilarga qaraganda kamroq haqiqatga aylanishdi. Kichkina bola deyarli barcha ma’lumotlarni uning dunyo modeli qurilgan tasvirlar shaklida idrok etishini hisobga olsak, ular bizga va bolalarimizga qanday ta’sir qilishini batafsil bayon qilish uchun maqolani davom ettirish mumkin…

Ammo bu rubrikaning ma’nosi bu emas. Maqolani o’qib chiqqandan so’ng, siz tabiatning ajralmas qismi ekanligingizni eslashingiz, uning chaqirig’ini eshitishingiz va xayoliy emas, balki o’zingizga yaqinroq bo’lishingiz uchun samimiy istak meni boshqaradi.

Z. Freyd, E. Fromm, K. G. Jung, E. Bern kabi buyuk psixologlar va faylasuflar ertak va afsonalarning odamning ongsizligiga ta’siri haqida gapirishgan. Afsonalarda, tushlar singari, instinktiv istaklar aniq emas, balki niqoblangan shaklda ifodalanadi. Ular Freydning bolalik davriga xos bo’lgan istaklari haqida. Afsonalar va ertaklarda kosmosda va vaqt o’tishi bilan sodir bo’ladigan voqealar tasvirlangan. Ushbu rivoyatda diniy va falsafiy g’oyalar ramzlar tilida ifodalanadi, insonning ichki holati uzatiladi va bu afsonaning asl ma’nosi. Erix Fromm ramzlar tili va uning ma’nosini tushunish haqida shunday yozgan: “bu shunday tilki, uning yordamida ichki tajribalar, his-tuyg’ular va fikrlar tashqi dunyoning aniq aniq voqealari shaklini oladi. Bu insoniyat tomonidan ixtiro qilingan, butun tarixdagi barcha madaniyatlar uchun yagona bo’lgan yagona universal til, agar siz afsonalar, ertaklar va orzularning ma’nosini tushunishni istasangiz, tushunishingiz kerak. Ushbu tilni tushunish qobiliyati bizning shaxsiyatimizning chuqur darajalari bilan aloqa qilish imkonini beradi. Ertaklar va afsonalarni talqin qilishda yana bir nuqtai nazar K. G. Jung:”ertaklarda ruh o’zi haqida gapiradi va arxetiplar tabiiy o’ynashda namoyon bo’ladi.” Afsonalar va ertaklarning eng qadimgi asosi inson va tabiatning birligidir. Bizning uzoq ajdodimiz uchun tabiat tirik edi va “afsona tuzish” va “ertak yaratish” jarayoni to’g’ridan-to’g’ri “tirilish”printsipi bilan bog’liq edi. Buni tasvirlash uchun men xalq ertaklari va afsonalarining asosiy g’oyalari, shuningdek ularning tinglovchiga ta’siri haqida bir oz ko’proq to’xtashni taklif qilaman:

1. “Atrofimizdagi dunyo tirik.” Ushbu g’oya bizni o’rab turgan narsalarga ehtiyotkorlik va mazmunli munosabatni shakllantirish uchun muhimdir. Odamlardan, hayvonlardan o’simliklar va texnogen narsalarga (oqqush g’ozlari, olma daraxti, Daryo, kolobok, pechka va boshqalar) qadar.
2. “Atrofdagi dunyoning hayotga kirgan ob’ektlari mustaqil ravishda harakat qilishga qodir, ular o’z hayotlari huquqiga ega.” Ushbu g’oya boshqasini qabul qilish tuyg’usini shakllantirish uchun muhimdir.
3. “Yaxshilik va yomonlikni ajratish, yaxshilikni yutish”. Ushbu g’oya ruhni saqlab qolish va yaxshi narsalarga intilishni rivojlantirish uchun muhim tarkibiy qismdir.
4. “Eng qimmatli narsa sinov orqali olinadi va berilgan narsa tezda yo’q bo’lib ketishi mumkin.” Ushbu g’oya maqsadlarni belgilash va sabr-toqat mexanizmini shakllantirish uchun muhimdir.
5. “Atrofimizda ko’plab yordamchilar bor. Ammo ular faqat vaziyatni yoki topshiriqni o’zimiz hal qila olmasak, yordamga kelishadi.” Ushbu g’oya mustaqillik tuyg’usini, shuningdek, atrofdagi dunyoga ishonchni shakllantirish uchun muhimdir.

Umid qilamanki, afsonaviy xarakter zamonaviy odamga ta’sir qilmaydi degan e’tirozga men javob berdimmi? Va birozdan keyin Feniksning Rossiya bilan aloqasi haqida. Feniks haqida birinchi eslatma yunon shoiri Gesioddan topilgan, u bu haqda uzoq umr ko’rgan qush sifatida gapirgan. Feniks afsonalarining tarqalishiga Ovidning “metamorfozlari” kuchli ta’sir ko’rsatdi, u yunonlarning quyosh qushi haqidagi bilimlari asosida afsonaning Rim versiyasini yaratdi. Feniksning tasviri kitobning nomini juda yaxshi aks ettiradi:” metamorfoz “yunoncha”Reenkarnasyon” degan ma’noni anglatadi. Ovidning so’zlariga ko’ra, Feniks o’lmas qushdir, ammo uning hayoti besh yuz yillik tsikllardan iborat. Har bir tsiklning oxirida qush baland palma daraxtiga mirra, doljin va boshqa tutatqi uyasini quradi. Quyosh uyani yoqadi va Feniks olovda yonadi. Kuldan tug’ilgan yosh Feniks keyingi 500 yil yashaydi. Tovuq etarlicha kuchli bo’lganda, u ajdodining kulini quyosh shahri ibodatxonasiga olib boradi. Gerodot davridan (miloddan avvalgi V asr) Feniks eng mashhur mifologik qahramonlardan biri bo’lgan. Hech bir qush qadimgi Misrning “quyosh shahri”ning muqaddas qushi kabi inson tasavvurini o’ziga jalb qilmagan. Yuzlab shoir va yozuvchilar uning obrazidan Ilhom olish uchun murojaat qilishdi. Feniks Shekspirning eng sevimli ko’rinishlaridan biridir. Mifologik qush-uning “Feniks va toshbaqa” pyesasining qahramoni. Miltonning “yo’qotilgan jannat” asarida bosh farishta Rafael Feniks qiyofasida odam Atoga qarab yerga tushadi. Keats shunday deb yozadi:”Feniksning qanotlari menga ketdi… men orzularimga uchib ketishim uchun.” Ushbu tasvir bilan bog’liq ramziylikning tavsifi Randl Klark tomonidan berilgan: “Abbis suvlaridan chiqib turgan ustunni tasavvur qiling. Uning ustida kulrang Feniks o’tiradi, kelajakning xabarchisi. U tumshug’ini ochadi va ibtidoiy tunning sukunatini “nima bo’lishi va nima bo’lmasligi kerakligini aniqlash”orqali hayotga va voqea yo’nalishini boshlashga chaqiradi. Shunday qilib, Feniks asl logotipning timsoli bo’lib xizmat qiladi, bu so’z ilohiy dizayn va bu dizaynni hayotga tatbiq etish o’rtasida oraliq bo’lib xizmat qiladi… Bir ma’noda, Feniks qichqirig’ini chiqarganda, u barcha (taqvim) tsikllarni o’rnatadi, shuning uchun u vaqtning barcha bo’linishlarini belgilaydi va Shuning uchun uning Heliopolisdagi ibodatxonasi taqvim sanalarini aniqlash markaziga aylandi.

Har bir xalq mifologiyasida o’limdan keyin qayta tug’ilgan “ajoyib” qush haqida eslatmalar mavjud. Misrda bu Benu qushi, Eronda Simurg, Hindistonda-Garuda, Turk mifologiyasida Kerkes. Xitoyning “marosimlar kitobi” da to’rtta xayrixoh yoki ruhiy hayvonlar borligi aytilgan: Unicorn, Feniks, toshbaqa va ajdaho. Feniks bir vaqtning o’zida yin va Yangni o’zida mujassam etgan. U ikki jinsga bo’lingan hayotning kosmologik kontseptsiyasini o’zida mujassam etgan — bu olamni uning yaxlitligida idrok etish imkoniyatini beradigan tushuncha. Feniks birinchi asrda xristian ramzlaridan biriga aylandi, chunki Korinfliklarga birinchi maktubda Avliyo Klement tomonidan aytilgan bu qush haqidagi afsona eslatib o’tilgan. Ilk nasroniylik san’atida Feniks doimiy ravishda dafn plitalarida uchraydi: bu erda uning alohida ahamiyati o’limdan tirilish va abadiy hayotning o’lim ustidan g’alabasidir. Keyinchalik Feniks Masihning tirilishining ramziga aylandi. Apokrifik “Xano’x kitobi” va “Varuxning vahiysi” da Feniks kosmik qush sifatida quyoshning olovli aravasi oldida uchib, Xudoning samoviy taxtini ko’targan qanotli karublarning xususiyatlarini qabul qiladi. Quyoshning olovli nurlarini qanotlari bilan yashirib, u dunyoning qo’riqchisi vazifasini bajaradi.

Fenikslarning haqiqati to’g’risida turli xil fikrlar bildirilgan: ba’zi ekspertlarning fikriga ko’ra, yorqin tukli relikt qush bor edi, faqat bu mo ” jiza juda uzoq vaqt oldin yo’q bo’lib ketgan. Va haqiqatan ham, ertak hayvonlarining aksariyati haqiqatan ham mavjud bo’lgan deb ishoniladi. Hozirgi kunda bunday rivojlanish anomaliyalarini o’rganadigan “teratologiya” deb nomlangan fan mavjud. Ertaklar ertaklardir, ammo shuni aytishimiz mumkinki, hozir ham “gorynychi ilonlari”-bir necha boshli sudralib yuruvchilar, “unicorns” – shoxlarning rivojlanish anomaliyasi bo’lgan tuyoqlilar va boshqalar. D. ko’pgina afsonaviy mavjudotlar, ham hayvonlar, ham odamlar qiyofasida, u yoki bu ilmiy tushuntirishlarga ega bo’lishi mumkin. Ko’plab afsonalarning she’riy jozibasi bilan asirga olingan ba’zi olimlar tabiatda ushbu ertak qushining izlarini izlashga qaror qilishdi, uning ko’plab tavsiflaridan foydalanib: “u ko’tarilgan quyoshni ramziy ma’noda oltin va qizil ranglarga bo’yalgan, boshida tepalik bor”. Va tasavvur qiling-ular bunday qushni topdilar! Binafsha bug’doy (Ardea purpurea) tashqi ko’rinishi bilan Feniks portretiga (qadimgi Misr) juda o’xshaydi. Ammo, afsuski, quyosh chiqqanda yonayotgan qushning biologik xususiyatlarida abadiylik belgilari topilmadi. U bu dunyodagi hamma kabi o’likdir.

Feniksning ramziy ma’nosi vaqt o’tishi bilan o’zgardi. Agar qadimgi Misrda Feniks quyosh bilan aniqlangan bo’lsa, unda Rimda u imperator hokimiyatining ramziga aylandi. Uning tasvirlari ko’pincha Rim tangalarida uchraydi. Ko’pgina mualliflar u haqida butun dunyoda yagona ekanligini aytishadi, shuning uchun ular uni juda kam ko’rishadi. Shunday qilib, “Feniks qushiga qaraganda kamdan-kam uchraydigan”degan gap keldi. Xristian ta’limotida Feniks nafaqat ruhning o’lmasligi, ilohiy sevgi va marhamat, balki xochga mixlanganidan keyin uchinchi kuni tirilgan Xudo o’g’lining timsoliga aylandi. Feniks tasvirlari tur, Magdeburg, Bazel, Rimdagi Avliyo Pyotr sobori va boshqa ko’plab Evropa shaharlaridagi soborlarni bezatadi. Uning tasvirlari geraldikada keng qo’llaniladi. Feniks Janna d’Arkning qalqonini, Shotlandiya qirolichasi Mariya Styuartning muhrini, Angliya qirolichasi Yelizaveta i medalyonini bezatgan.

Feniksning “qizil ip” bilan barcha ma’lum asarlar orqali o’tadigan asosiy ramziy ma’nosi “uning o’limidagi tirik mavjudotning o’zgarmasligi — o’z-o’zidan qayta tug’ilish manbai”dir. Dastlab quyosh chiqishi va botishining tsiklik ramzi bo’lgan Feniks o’lmaslik va tirilish haqidagi g’oyalar majmuasini, shu jumladan moddiy dunyo qiyinchiliklariga qarshi abadiy kurashda inson ruhini qayta tiklashni o’zida mujassam etgan universal ramzdir. Shveytsariyalik psixolog K. G. Jungning so’zlariga ko’ra:”Feniks insonning qayta tug’ilishi, uning ozod qilingan ruhi timsoliga aylanadi”.
Feniks totem sifatida bizga qanday saboq berishi mumkin, u bizning orzularimizda paydo bo’lganda nima haqida gapirishga harakat qiladi?

“Buyuk donishmandlarga shunday deyiladi,

Feniks yangi kabi ko’tarilish uchun nima o’ladi”. Dante. – qaniydi? Jahannam