Izzattillo Islomov
Kutish falaji kam uchraydi va uni boshdan kechirgan odamlar shunga o’xshash ta’riflar beradi. Darhol aytish kerakki, bu ruhiy kasallarga ta’sir qiladigan kasallik yoki kasallik emas. Bu hodisa har qanday odamda sodir bo’lishi mumkin. Oddiy so’z bilan aytganda, uyqu falaji nima, uning paydo bo’lishining sabablari nima va nima uchun xavfli? – bu bizning yangi maqolamizda muhokama qilinadi.
Yovuz ruhlar, shamanlar yoki jinlar – uyqu falajining aybdori kim?
Nerv va ruhiy kasalliklar jurnalining 1942 yilgi nashrida tibbiyot shifokorlari bitta qiziqarli holatni tasvirlab berishdi. Bu voqeani o‘sha paytda 69 yoshda bo‘lgan ayol aytib bergan. Uyqu falaji uni bolaligidan beri ta’qib qilgan. Uyg’onganidan keyin u ko’pincha harakat qila olmadi va gapira olmadi. Faqat ba’zida ko’zlarimni biroz ochib, nima bo’layotganini ko’rish mumkin edi. Ushbu holatga qarshi kurashish uchun barcha urinishlar muvaffaqiyatsiz tugadi. Faqat teginish yordam berdi: kimdir tegsa, keyin uyqu falaji yo’qoldi. Bu ayol bolalariga uni bu holatdan olib chiqishni o’rgata oldi. Uning qimirlay olmasligini payqagach, shunchaki unga tegishdi va hamma narsa o’tib ketdi. Ko’pincha falaj xurujlari kechalari, ba’zan haftada bir necha marta, ba’zan esa bir necha oyda bir marta sodir bo’lgan. Ba’zi hollarda, bu uyqudan keyin ham sodir bo’ldi.
Ba’zi tadqiqotlarga ko’ra, odamlarning taxminan 8 foizi uyqu falajini boshdan kechirishadi. Har bir inson uyg’onganidan so’ng, nafaqat harakat qilish, balki yordam so’rash va hatto ovoz chiqarishga ham qodir emas. Sholning davomiyligi bir necha daqiqaga yetishi mumkin, ammo bu qisqa vaqt ichida ham o’z tanasini boshqara olmaydigan odam juda qo’rqib ketishi mumkin. Bu uyqu falajining asosiy xavfi. Ayniqsa, bu holat ko’pincha eshitish gallyutsinatsiyalari yoki ko’rishlar bilan birga bo’lishini hisobga olsak – jiringlagan hushtak, uydagi qadamlar, ovozlar, kimningdir nafas olishi va harakatlanuvchi soyalar. Ba’zilarning fikriga ko’ra, siz ko’krak darajasida og’irlikni his qilishingiz mumkin, go’yo biror narsa bosadi.
Qadim zamonlardan beri uyqu falaji haqida gapirilgan. Birinchi holat 17-asrda gollandiyalik shifokor Isbrand van Diemerbroek tomonidan yozilgan tibbiy risolada hujjatlashtirilgan. Uning bemori 50 yoshli ayol edi. Shifokor ayolning hikoyasini shunday tasvirlab berdi: ba’zida u uxlamoqchi bo’lganida jin yotib, uni ushlab turganiga ishonardi. Ba’zida unga ko’kragida it yoki o’g’ri yotganday tuyulardi va ular unga gapirishga yoki nafas olishga imkon bermayapti. Va men ularni qayta tiklashga harakat qilganimda, men qimirlay olmadim.
Turli mamlakatlarning folklorida uyqu falaji turlicha aytiladi. U boshqacha nomlanadi, ammo paranormal dunyo bilan bog’liq. Biz buni qadimiy qo‘lyozmalardan bilib oldik. Yaponiyada, odatda, qasoskor ruh odamlarning barcha azoblarining aybdori ekanligiga ishonishgan, u dushmanlarini bo’g’ib o’ldiradi. Nigeriya madaniyatida bu ayol shaklidagi jin. Braziliya xalq og‘zaki ijodida Pisadeyra degan personaj bor – kechalari tomlarda kezib, to‘yib uxlayotganlarni bezovta qiladigan kampir. Kanadalik eskimoslar bularning barchasi odamning harakat qilish qobiliyatini yo’qotgan shamanlar ishi deb ishonishgan. Slavyan mifologiyasida shunday xarakter bor: Mara o’zining dahshatli tushlari bilan olib keladigan, odamlarni tunda uyg’otadigan, odamlarning tepasiga tushadigan sharpadir. Evropa mamlakatlari mifologiyasida paranormal hodisalar o’xshashdir.
Uyqu falajining ilmiy izohi
Ilmiy nuqtai nazardan qaraganda, harakat qila olmaslik bilan birga keladigan holatni tushuntirish oson bo’lmagan va bundan 100-200 yil oldin, din kundalik hayotga hukmronlik qilganda, falajda g’ayritabiiy mavjudotlar ayblangan.
Ilm-fan gallyutsinatsiyalarni uch turga ajratadi: chaqirilmagan mehmon, g’ayrioddiy tana tajribalari va inkubus. Birinchi turdagi odamda eshitish va vizual gallyutsinatsiyalar bilan birga qo’rquv va yoqimsiz mavjudlik hissi paydo bo’ladi. Tanadagi g’ayrioddiy tajribalar deganda ular go’yo inson tanasini tark etgan va o’ziga tashqaridan qaray oladigan tuyg’uni anglatadi. Va inkubus ko’krak qafasidagi bosim hissi va og’ir nafas qisilishi.
Uyqu falajini surunkali kasallik deb atash mumkin emas. Aksincha, bu inson hayotidagi noxush epizod bo’lib, yomon xotiralarni qoldiradi va ko’p hollarda qo’rquvni keltirib chiqaradi.
Psixiatriya klinikalaridagi bemorlarning deyarli 32 foizi ushbu muammoga duch kelishadi. Vahima buzilishi bilan og’rigan bemorlar orasida falaj guvohlari ko’proq – 34,6%. Qo’shma Shtatlarda o’tkazilgan tadqiqot shuni ko’rsatdiki, kavkazliklar bunday hujumlarga kamroq duchor bo’lishadi.
Uyqu falajining sabablari
Ba’zi olimlar uyqu falajining paydo bo’lishini miya faoliyatining eng yuqori cho’qqisiga chiqqan uyquning REM bosqichi bilan bog’lashadi. Ushbu bosqichda odam tush ko’radi va uni ko’z qovoqlari ostidagi ko’zlarning tez harakati bilan tanib olish mumkin.
Uxlash vaqtida odamda faqat hayotiy organlar ishlaydi. Miyadan neyrotransmitterlar tomonidan yuborilgan signallar tufayli mushak tonusi pasayadi. Bu tizim hayvonlarga tushida ko’rgan va qiladigan narsalarni haqiqatda qilishiga imkon bermadi. O’tgan asrda frantsuz fiziologi Mishel Juve buni mushuklardan miya novdasining ayrim qismlarini olib tashlash orqali isbotladi. Shundan so’ng hayvonlar o’zlarini yuvdilar, yugurdilar va uxlab yotgan holda chaynashdi.
Uyqu falajining sababi nima? Ba’zi tadqiqotchilar buni genetik deb hisoblashadi. Boshqalar esa to’g’ri turmush tarzini olib borishni maslahat berishadi – spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni kamaytirish, o’z vaqtida yotish va etarlicha uxlash.
90 ming o‘smir ishtirokida o‘tkazilgan so‘rovdan so‘ng, 8,3 foizi uyqu falaji, 35,2 foizi esa dahshatli tush ko‘rishi aniqlandi. Ma’lumotlarni qayta ishlagandan so’ng, tadqiqotchilar uyqu falaji juda erta yotish yoki aksincha, uxlab qolish qiyinligi sabab bo’lishi mumkin degan xulosaga kelishdi.
Uyqu falaji haqidagi ilm hozircha rivojlanmoqda, biroq asrlar davomida odamlarni qo‘rqitib kelayotgan jinlarni o‘rganishda katta yutuqlarga erishildi.
Uyqu falajidan qanday qochish kerak?
Albatta, hech kim yotishdan oldin uyqu falajini tezda qo’zg’atish bo’yicha maslahatga muhtoj emas. Axir, bu qo’rquvni keltirib chiqaradigan eng yoqimli holat emas. Ammo uyqu falajidan qanday qutulish yoki uni olish ehtimolini kamaytirish haqida gapirishga arziydi. Ko’proq darajada, insonning o’zi bu holatning sababi, aniqrog’i, uning turmush tarzidir. Ushbu hodisani uyqu buzilishi deb hisoblash kerak. Va ular ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra paydo bo’ladi:
do’st;
uyqu uchun noqulay joy;
noto’g’ri pozitsiya;
rejimning yo’qligi;
yomon ovqatlanish
jismoniy faoliyatning etishmasligi;
jismoniy yoki hissiy ortiqcha yuk;
spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, chekish.
Ro’yxatni davom ettirish mumkin, ammo bu erda uyqu buzilishini qo’zg’atadigan asosiy narsalar. Shunga ko’ra, uyqu falajiga yo’l qo’ymaslik uchun, avvalambor, kundalik tartibingizni, ovqatlanishingizni qayta ko’rib chiqishingiz, stressdan xalos bo’lishga harakat qilishingiz va ortiqcha charchoqdan qochishingiz kerak. Va eng muhimi, biz uyqu etishmasligini bartaraf etishga harakat qilishimiz kerak. Sog’lom uyqu – sog’liqning kalitidir. Vikium kursi “Miyani zararsizlantirish” uyquni tiklashga, stress darajasini pasaytirishga, yomon his-tuyg’ulardan xalos bo’lishga yordam beradi, bu boshqa narsalar qatorida uyqu falajini qo’zg’atishi mumkin. Miyani detoksifikatsiya qilish a>
Behruzbek Hamidov
