Behruzbek Hamidov
Iqtisodiyot va psixologiyani o’zida mujassam etgan yangi fan sohasi an’anaviy ratsional shaxsning xulq-atvori chegaralarini tushuntirishga harakat qilmoqda. Demak, xulq-atvor iqtisodi iqtisodiy nazariyaning inson idroki va mulohazasining psixologik xususiyatlarini o‘rganuvchi bo‘limidir. Uning asoschisi 2002 yilgi Nobel mukofoti sovrindori Daniel Kahneman. Ma’lumoti bo’yicha psixolog, u zamonaviy iqtisodiyot nazariyasida katta e’tirofga sazovor bo’ldi. Kahneman iqtisodiy nazariya har doim ham odamlarning harakatlarini oldindan aytib bera olmasligini isbotladi. Kahneman Stenford universiteti professori Amos Tverskiy bilan hammualliflik qilgan “Istiqbol nazariyasi: xavf ostida qarorlar qabul qilish tahlili” nomli maqola iqtisodchilarning inson xatti-harakatlarining ratsionalligi haqidagi g’oyalarini inqilob qildi. Hozir ko’plab olimlar ushbu sohani rivojlantirish bilan shug’ullanmoqda, yangi tadqiqotlar va tajribalar olib borilmoqda.
Ba’zi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, odamlar ko’pincha o’z harakatlaridan foyda va mumkin bo’lgan yo’qotishlarni oqilona baholay olmaydilar. Odamlar yutqazishlari yoki g’alaba qozonishlariga qarab vaziyatga turlicha munosabatda bo’lishadi. Misol uchun, 100 rubl yutib olishdan xursandchilik hissi xuddi o’sha 100 rublni yo’qotishdan xafa bo’lish hissi kabi yorqin sezilmaydi. Inson matematikani yaxshi bilgan taqdirda ham, ehtimolliklarni baholashdan yaxshi foydalana olmaydi va jamiyatda singib ketgan stereotiplar va noto’g’ri tushunchalar ta’sirida qaror qabul qilishi mumkin.
Kahnemanning tadqiqotlari va xulosalari klassik iqtisodiy nazariyaga shubha tug’dirdi va hozirda ko’plab taniqli iqtisodchilar uning g’oyalarini o’rganmoqdalar va xulq-atvor iqtisodiyoti doimiy ravishda rivojlanmoqda.
Xulq-atvor iqtisodiyotining uchta asosiy yo’nalishi mavjud:
Evristik. Qarorlar ijodiy, ongsiz fikrlash asosida qabul qilinadi. Ammo bu har doim ham mantiqan to’g’ri emas.
Ramka. Ushbu model turli hodisalarni tushunish va harakat qilish uchun ma’no ramkasidan foydalanadi.
Bozor samarasizligi. Bozorda noto’g’ri qarorlar qabul qilinganda, bu turli xil bozor anomaliyalariga olib keladi.
Xulq-atvor iqtisodiyoti nima ekanligini va uni o’rganish nima uchun juda muhimligini tushunish uchun biz xatti-harakatlarning asosiy modellarini ko’rib chiqishimiz kerak.
Izzattillo Islomov
