Behruzbek Hamidov
Smartfonlarning aqliy farovonligimizdagi roli tadqiqotchilar o‘rtasida qizg‘in munozaralarga sabab bo‘ldi. Ilgari o’tkazilgan tadqiqotlar aralash natijalar berdi, ba’zilari salbiy ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa o’smirlar orasida – boshqalari ta’sir minimal ekanligini da’vo qiladi. Muhim cheklovlardan biri smartfondan foydalanishning o’z-o’zidan xabar qilinishiga bog’liq bo’lib, bu ko’pincha noto’g’ri. Ushbu tadqiqot real ekran vaqtini kuzatish va uning farovonlik va ijtimoiy aloqaga ta’sirini o’lchash orqali bo’shliqni to’ldirishga intiladi.
Tadqiqot smartfondan foydalanish va uning vaqt o’tishi bilan ta’sirini bevosita o’lchash orqali mavjud tadqiqotlardagi nomuvofiqliklarni bartaraf etishga qaratilgan. Olti kundan ortiq vaqt davomida ishtirokchilar kuniga bir necha marta ularning farovonligi va ijtimoiy aloqadorlik hissini o’lchash uchun tekshirildi, yanada nozik va ishonchli tushunchalarni taqdim etishga intildi.
Tadqiqotda 14 yoshdan 80 yoshgacha bo’lgan 325 Android foydalanuvchisi va 58% ayollar, birinchi navbatda, Britaniya Kolumbiyasi universiteti va uning atrofidagi hududlar ishtirok etdi. Ishtirokchilar “BeTrack” nomli ekranni kuzatish ilovasini o‘rnatdilar va olti kun davomida kuniga uch marta so‘rovnomalarga javob berishdi. Ko’p darajali modellar deb nomlanuvchi ilg’or statistik usullar ma’lumotlarni tahlil qilish va smartfondan foydalanish oflayn ijtimoiy o’zaro ta’sirlarga qanday xalaqit berishi yoki ularni o’zgartirishi bilan bog’liq ikkita farazni sinab ko’rish uchun ishlatilgan.
Natijalar shuni ko’rsatdiki, bir soat ichida smartfondan foydalanishning ko’payishi darhol farovonlikning pasayishi bilan bog’liq – garchi oflayn ijtimoiy aloqalar bu salbiy ta’sirning bir qismini yumshatgan. Smartfonlardan ko’proq foydalanish, ayniqsa, o’rtacha yoki undan yuqori darajadagi oflayn ijtimoiy muloqotga ega bo’lganlar uchun ijtimoiy aloqada bo’lish hissini kamaytirdi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, ikki tomonlama munosabatlar paydo bo’ldi: kamroq bog’lanishni his qilish smartfondan ko’proq foydalanishga olib keldi, bu esa o’z navbatida kamroq bog’lanishni his qilishga olib keldi.
“Jismoniy shaxslar ichida biz so‘rovdan oldingi bir soat ichida telefonidan ko‘proq foydalanganda, ular bir lahzalik farovonlik darajasi pastroq bo‘lganini aniqladik. Biz teskari yo‘l haqida hech qanday dalil topmadik: bir lahzalik farovonlikning pastligi smartfon ekrani uzoqroq vaqtdan oldin emas, bu smartfondan foydalanish farovonlikning pasayishiga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatadi, lekin aksincha emas”, — deb yozadi tadqiqotchilar.
“Biz farovonlikdan tashqari, smartfondan foydalanishning ijtimoiy aloqa tuyg‘ulariga ta’sirini o‘rganishga ham qiziqdik. Vaqt o’tishi bilan dinamika shuni ko’rsatdiki, xuddi shu shaxsda telefondan foydalanish davomiyligining oshishi ijtimoiy aloqaning pasayishini bashorat qilgan va ijtimoiy aloqaning pasayishi, o’z navbatida, smartfondan foydalanishning ko’payishini taxmin qilgan. Ushbu ikki tomonlama aloqa ijtimoiy bog’liqlik va smartfondan foydalanish o’rtasidagi murakkab bog’liqlikni ko’rsatadi va ayovsiz tsikl xavfini ko’rsatishi mumkin.
Tadqiqot smartfon ekrani vaqti va farovonlik munosabatlarini topishda noyob bo’lsa-da, shuni ta’kidlash kerakki, u sababiy bog’liqlikni aniq aniqlay olmagan va Android foydalanuvchilari bilan cheklangan. Bundan tashqari, tadqiqotda boshqa demografik cheklovlar qatori smartfondan foydalanishning har xil turlari o‘rtasida farq ko‘rsatilmagan – bu ilova faqat ekran yoqilgan paytda haqiqiy ekran vaqtini qayd etgan, lekin telefon ekran o‘chirilgan holda ishlatilgan vaqtni emas (masalan, musiqa ijro etish, podkastlarni tinglash va hk).
Izzattillo Islomov
