Xafagarchilik-bu organizmning hayotiy ehtiyojlar tahdidiga moslashuvchan reaktsiyasi sifatida stressni rivojlantirishning so’nggi bosqichi bo’lib, u organizmning himoya tizimlarining haddan tashqari kuchlanishi va charchashi bilan tavsiflanadi, bu uning faoliyatining buzilishiga olib keladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, stress altruistik qadriyatlarni amalga oshirish mexanizmi bo’lsa, kasallikka olib kelmaydi. Bunday holda, u immunitet tizimini mustahkamlashga, mavjud kasalliklarni engishga va yangi kasalliklarning oldini olishga yordam beradi. Xudbin qadriyatlarni amalga oshirishda qayg’u psixosomatik kasalliklarning rivojlanishi uchun asos bo’ladi. Jismoniy mahrumlik va azob-uqubatlar bilan ham qayg’u paydo bo’lmaydi, agar biror kishi berish motivlari foydasiga tanlov qilsa, egosentrik manfaatlarga qarshi ijtimoiy qadriyatlarni afzal ko’rsa[1; 3; 4; 5; 6].

Qaytish motivlari-shaxsning rivojlanishiga xizmat qiladigan, uning konstruktiv faoliyatini boshqaradigan motivlar (dunyoni jamiyat manfaati uchun o’zgartirish, boshqa odamlarga xizmat qilish va ularga muhabbat). Qaytish motivlariga quyidagilar kiradi: tegishlilik va sevgi, o’z-o’zini hurmat qilish, hurmat, bilish, estetik, adolat va o’zini namoyon qilish motivlari. Qaytarishning dominant motivlari va ularni qondirish yaratilish ma’nosini keltirib chiqaradi. Yaratilish ma’nosi-bu jamiyat hayotiga ijodiy mehnat hissasida, umumiy ish va muhabbatga xizmat qilishda amalga oshiriladigan boshqalar uchun ma’no. Bu boshqalarga e’tibor qaratish, fidoyilik, boshqa odamlarga, shu jumladan begonalarga bo’lgan muhabbat va g’amxo’rlik, shaxsiy manfaatlardan tashqariga chiqish va o’ziga e’tibor qaratish, odamlarga vosita emas, balki maqsad sifatida munosabatda bo’lishni anglatadi. Shuningdek, boshqalarning hayotini yaxshilash va boshqa odamning rivojlanishiga ko’maklashish – ularning ehtiyojlari va huquqlarini buzmasdan, o’zlarini va maqsadlarini bilishga yordam berish istagi.

Yaratilish ma’nosiga iste’molning ma’nosi qarshi turadi – o’ziga va boshqalarga narsalar sifatida munosabatda bo’lish, boshqalardan maqsadlariga erishish vositasi sifatida foydalanish, fidoyilik va muhabbatga qodir bo’lmaslik, faqat o’ziga g’amxo’rlik qilish. Iste’molning ma’nosi halokatli oqibatlarga olib keladi va hayotdan voz kechish bilan bir xil. Agar biror kishi o’z faoliyatida orqaga qaytish motivlari bilan boshqarilmasa va u uchun ijodiy ma’noga ega bo’lmasa, xafagarchilikni engish mumkin bo’lmaydi [3; 4; 5; 8; 9; 10].

Inson hayotning ma’nosini yo’qotishi, uning bo’shligini his qilishi, uning salohiyatini ro’yobga chiqarmasligi o’lim qo’rquvini kuchaytiradi. O’lim qo’rquvidan kelib chiqadigan qayg’u insonning umumiy manfaat uchun ijodiy faoliyati bilan bartaraf etiladi: o’lmas asarlarni yaratish, bolalarni tug’ilishi va tarbiyasi, o’ng qanot ishiga xizmat qilish, o’z burchini bajarish, boshqa odamlarni qutqarish, e’tiqodlarni himoya qilish va boshqalar. [2; 7; 10].

Shuning uchun, xafagarchilikni engish usuli sifatida biz hayotimizga ijodiy ma’no berishni taklif qilamiz. Bunga boshqa odamlarning manfaatlarini o’z manfaatlariga tenglashtirish yordam beradi; nafaqat moddiy ehtiyojlarni qondiradigan, balki qaytarish motivlariga erishish uchun ham yo’naltirilgan faoliyatni topish, shunda qaytarish motivlari etakchi sifatida birinchi o’rinda turadi. Ushbu faoliyatni qo’shimcha ravishda fonda mavjud bo’lishiga imkon berish o’rniga, boshqa faoliyat turlari orasida dominant qilish kerak. Iloji bo’lsa, bu faoliyat professional bo’lishi kerak. Siz o’zingizning faoliyatingizni nafaqat o’zingizning manfaatingiz uchun, balki boshqalarning manfaati uchun ham o’ylab ko’rishingiz kerak, o’zingizga “men buni nima uchun qilyapman, nima uchun boshqa odamlarga kerak, bu ularga qanday foyda keltiradi, alohida odamlar guruhi yoki umuman jamiyat bundan nimani oladi? Mening ishim, mehnatimning ma’nosi nima?». Ushbu savollar mening ishimning sabablarini tushunishga qaratilgan: men faqat pul olish uchun ishlaymanmi yoki boshqa biron bir narsa uchunmi?

Yaratilish ma’nosini aniqlash vazifasi biz ishlab chiqqan shaxsiy rivojlanish treningi davomida ham hal qilinishi mumkin. Misol sifatida biz ba’zi mashqlarni keltiramiz.

“Ijodiy ma’noni qidirish” mashqlari

Maqsad-o’z faoliyatingiz va hayotingizga ijodiy ma’no berishni o’rganish. Guruhda ishlash:

• Kasbiy faoliyatingizning ijodiy ma’nosini, ijtimoiy ahamiyatini toping. Sizning faoliyatingiz nima uchun muhim? U qanday va kimga foyda keltiradi? Nima uchun va kimga kerak? Odamlar va jamiyat uchun sizning ahamiyatingiz, ehtiyojingiz va foydangiz qanday? Siz va sizning ishingizsiz kim va nima qila olmaydi? Faoliyatingizning ma’nosini iloji boricha batafsilroq tasvirlab bering, agar siz bir nechta ma’nolarni topsangiz, ularning har birini tasvirlab bering.

Ehtimol, sizning hozirgi kasbiy faoliyatingiz sizni umuman qoniqtirmaydi-bu moddiy norozilikni emas, balki faoliyatning sizning moyilligingizga mos kelmasligini anglatadi. Hozirgi ishingizda qanday ijobiy tomonlarni topishingiz mumkin? Qaysi ish sizning qobiliyatingizga mos keladi? Ijodiy ma’noga ega bo’lishi uchun qanday faoliyatni amalga oshirishni xohlaysiz? Buni boshlash uchun nima qilishingiz mumkin?

Sizning moyilliklaringiz qanday? Ularni qanday topish mumkin? Siz nima qilishni yoqtirasiz, nimadan mamnun bo’lasiz? Siz nima qilishni xohlaysiz? Siz nimaga qiziqasiz? Qanday faoliyatsiz zerikasiz? Sizni nafaqat uning maqsadlari, balki qaysi faoliyat jarayoni o’ziga jalb qiladi? Ta’riflang.

Qanday professional bo’lmagan qo’shimcha tadbirlarda ijodiy ma’noni ko’rasiz? Siz allaqachon qaysi biri bilan shug’ullanasiz? Qaysi birini qilishni xohlaysiz? Ularning yordami bilan siz nafaqat tanish odamlar uchun, balki boshqalar uchun nima qilasiz? Ta’riflang.

Siz odamlar bilan bo’lgan munosabatlaringizdan qoniqmasligingiz mumkin. Sizni boshqa odamni sevishingizga nima to’sqinlik qiladi? Boshqa odamlar uchun nima qilasiz? Ularga qanday g’amxo’rlik qilishingiz mumkin? O’zingizdan ko’ra ko’proq e’tiboringizni boshqalarga qaratish uchun nima qilishingiz mumkin? Odamlar bilan bo’lgan munosabatlaringizning ijodiy ma’nosi nima?

• Tasavvur qiling-a, siz katta merosga ega bo’ldingiz yoki butun umringiz uchun etarli pul bo’lgan chamadonni topdingiz (har kim xohlagan miqdorini tasavvur qilishi mumkin). Siz ular bilan nima qilasiz, nima sarflaysiz? Endi nima qilasiz, nima qilasiz? Vaqtingizni va hayotingizni nimaga bag’ishlaysiz? Siz nima uchun ishlaysiz? Bu pul bilan boshqa odamlar uchun nima yaxshi va foydali ish qilasiz? Siz tanlagan faoliyatingiz qanday ehtiyojlarni qondiradi?
• Psixologik yoshingizni aniqlang. Buning uchun avval necha yil yashashingizni hal qiling. Keyin o’zingizga savolga javob bering: hayotda qilmoqchi bo’lgan narsangizning qaysi qismini allaqachon amalga oshirgansiz? Javobingizni foiz sifatida ifoda eting. Endi siz 100% yashashingiz kerak bo’lgan yillar sonini qabul qiladigan nisbatni tuzing. Proportionni hal qilib, siz organizm sifatida biologik emas, balki psixologik jihatdan shaxs sifatida qancha yashaganingizni bilib olasiz. Masalan, siz 80 yil yashashni taxmin qilyapsiz va siz kutgan narsalarning 50 foizini allaqachon bajargan deb o’ylaysiz. Bunday holda, siz necha yil yashaganingizdan qat’i nazar, sizning psixologik yoshingiz 40 yoshda. Agar sizning psixologik yoshingiz pasport yoshidan oshib ketgan bo’lsa, demak, sizning hayot rejalaringizning aksariyati allaqachon amalga oshirilgan va siz ekzistensial vakuumga duch kelishingiz mumkin. Buning oldini olish uchun o’zingizga qanday yangi maqsadlarni qo’yishingiz, qanday rejalarni amalga oshirishingiz mumkinligini hal qiling. Sizning psixologik yoshingiz qanday bo’lishidan qat’i nazar, hayotingizning qolgan yillarini nimaga bag’ishlashni rejalashtirayotganingizni va bu boshqa odamlar uchun qanday farq qilishini tasvirlab bering. Boshqalar uchun aniq nima va qanday qilasiz? O’zingizning almashtirib bo’lmasligingizni, ehtiyojingizni va qadr-qimmatingizni his qilish uchun hayotingizni qanday tarkib bilan to’ldirasiz?

“Makabre”Mashqlari

Maqsad hayotning ma’nosini ochib berishdir. Rekvizitlar: o’lim niqobi.

Kirish. Makabre-o’lim raqsi-o’rta asr g’arbiy Evropa madaniyatining keng tarqalgan syujeti. O’lim tiriklar uchun ovchi, yomon ishlar uchun jazolaydigan va yaxshilar uchun jazolaydigan sudya vazifasini bajaradi. Uning oldida yoshi, jinsi, ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli, kasbidan qat’i nazar, hamma tengdir. Ammo, o’limning muqarrarligi tufayli sa’y – harakatlar va intilishlarning befoydaligini tasdiqlaydigan o’rta asrlardagi o’lim raqsi tasviridan farqli o’laroq, mashq hayotning konstruktiv tomonini-o’limning muqarrarligiga qaramay, uning mazmunli to’liqligini ta’kidlaydi.

• Rol o’ynash. O’yin jarayoni:

Trening ishtirokchilaridan biri boshqalardan keyin kelgan o’lim rolini o’ynaydi. Guruh a’zolarining his-tuyg’ulari va tajribalarini kuchaytirish uchun siz o’lim niqoblaridan foydalanishingiz mumkin.

Guruh a’zolariga ko’rsatmalar. Tasavvur qiling-a, siz hozir o’lasiz. Butun hayotingizni boshidan oxirigacha aqliy ravishda takrorlang. Hayotingizdagi eng muhim va unchalik muhim bo’lmagan voqealarni eslang.

O’limning Roli. U o’limidan oldin ishtirokchilarga taklif qiladi:

• barcha ishtirokchilar oldida ular yaxshi va foydali ish qilishga muvaffaq bo’lganliklari, qanday ijodiy ish bilan band bo’lganliklari haqida aytib bering;
• o’z hayotlarida qila olmagan narsalari uchun “tavba qilish”, ular hali ham nima qilishlari mumkinligini aytib berishadi va ular nima qila olishlarini xohlashadi, lekin endi vaqt topolmaydilar.

Barcha ishtirokchilar gapirgandan so’ng, o’lim ularning har biri uchun tanlov qiladi: u uni qabrga olib boradimi yoki hozircha yashash uchun qoldiradimi. O’lim u yoki bu ishtirokchini o’zi bilan olib ketmaslikka rozi bo’lishi mumkin, agar u hali ko’p zarur, ijodiy ish qilish kerak deb hisoblasa – agar, albatta, bu o’zidan eshitilsa va u haqiqatan ham bunga qodir bo’lsa. Keyin o’lim uni qo’yib yuboradi (hozircha). Qolgan ishtirokchilar o’limni olib ketishadi.