Izzattillo Islomov
Bu 9 yil oldin edi. O‘gay onam menga qo‘ng‘iroq qilib, buvimnikiga borishim kerakligini aytdi. Buvim 92 yoshda edi, u deyarli ko’r va kar edi va endi sevimli kitoblari va musiqalaridan zavqlana olmadi. U ko’p vaqtini nogironlar aravachasida o’tkazdi, chunki u doimo yiqilishiga olib keladigan kichik insultlarni boshdan kechirdi va u hech qachon yotoqda yotishni yoqtirmasdi. Endi u hamshiraga o’limga tayyorligini aytdi va biz hammamiz bu so’zlarni jiddiy qabul qildik.
Men yetib keldim va butun kunni oilamizning boshqa a’zolari bilan uning to’shagida o’tkazdim. Biz uni qo‘yib yuborayotganimizni aytdik va u o‘sha kechasi jimgina vafot etdi. Men buni yaxshi o’lim deb o’yladim. Biroq, bu tajribadan tashqari, men o’lim bilan murosaga kelish nima ekanligini o’ylamagan edim.
Va yaqinda Amerika Geriatrik Psixiatriya jurnali o’limga duchor bo’lgan bemorlar, ularning oilalari va sog’liqni saqlash xodimlari o’rtasida o’tkazilgan 36 ta so’rovga asoslangan yangi tadqiqot natijalarini e’lon qildi.
Ushbu natijalarni sarhisob qilib, mualliflar “yaxshi” o’lim uchun 11 ta asosiy qoidani aniqladilar. Mana ular:
- Qanday qilib o’layotganimizni o’zimiz aniqlash qobiliyati.
- Og’riq yo’q.
- Har qanday diniy yoki ma’naviy amaliyotda ishtirok etish.
- Yaxshi hissiy holat.
- Hayotda to’liqlik hissi, biz nimanidir ortda qoldirishimiz hissi.
- Davolash usulini tanlash imkoniyati.
- O’lim jarayonida o’z qadr-qimmatini saqlab qolish qobiliyati.
- Oilaga ega bo’lish va ular bilan xayrlasha olish.
- O’lim davrida munosib yashash sharoitlari.
- Tibbiyot xodimlari bilan yaxshi munosabatlar.
- Boshqalar: madaniy xususiyatlar, uy hayvonlarining mavjudligi, tibbiy xizmatlarning narxi bilan bog’liq ba’zi istaklar.
Biz tinch o’lim jarayoni bilan bog’laydigan ushbu omillarni hisobga olsak, biz sevganlarimizning o’limiga va o’zimiznikiga yaxshiroq tayyorgarlik ko’rishimiz mumkin.
QANDAY O’LISHNI TANLANG
Ko’pchiligimiz o’lim haqida gapirishni yoqtirmaymiz. Shunga qaramay, hayotimizni qanday tugatishni rejalashtirayotganimiz haqida gapirish kerak, dedi Emili Meyer, tadqiqotning etakchi muallifi, San-Diego universiteti psixologi va palliativ tibbiyot mutaxassisi. Va bularning barchasini oldindan muhokama qilish yaxshiroqdir. Keyinchalik, biz hamroh bo’lgan barcha his-tuyg’ularni yaxshiroq engishimiz mumkin.
Emili Meyerning so’zlariga ko’ra, eng yaxshi variant – bu boradagi istaklaringizni yozma ravishda yozib qo’yish va ularni yaqinlaringiz bilan muhokama qilishdir. Bu muqarrar vaziyatlarda hayotingizni nazorat qilish tuyg’usini saqlab qolish va hatto o’lim jarayonida ma’noni ko’rish imkonini beradi.
Los-Anjeleslik yozuvchi Natasha Billauala: “Onamning hayoti nihoyasiga etganida, men uning o’zi nimani xohlashini aniq tushunishni juda foydali deb topdim”, deydi. Uning ikkala ota-onasi o’limlaridan ancha oldin batafsil yozma ko’rsatmalar qoldirib, ular qaysi tartib-qoidalarni xohlashlarini va qaysilarini istamasliklarini va farzandlariga ularning nomidan qanday qarorlar qabul qilishlariga ruxsat berishlarini qayd etishgan.
Natasha Billauala neyrodegenerativ kasallik amyotrofik lateral sklerozdan aziyat chekkan onasi bilan o’lim haqida ko’p suhbatlashdi. Onasining o’limi tadqiqotda ko’rsatilgan munosib o’lim mezonlariga javob berdimi? Bu ha ham, yo‘q ham bo‘lib chiqdi. Onasi hali ketishga tayyor emas edi. Ammo hayotiy funktsiyalarni yo’qotish uning yakuniy qaror qabul qilishiga to’sqinlik qildi va o’limini tezlashtirdi.
Va shunga qaramay, yozuvchi o’lim paytida onasi bilan birga bo’lish imkoniyati sovg’a ekanligiga ishonadi. “Unda juda ko’p sevgi bor edi, men u bilan sodir bo’layotgan voqealarga juda qo’shildim – bu go’zal edi va u men bilan abadiy qoladi.”
OG’RIQSIZ
O’lim uzoq vaqt talab qilishi mumkin. Ba’zida bemorlar og’riq qoldiruvchi vositalarni so’rashga yoki hayotni qo’llab-quvvatlash apparatlarini o’chirishga majbur bo’lishadi. Natasha Billaualaning onasi so’nggi kunlarini morfin bilan o’tkazdi. Mening buvim ham surunkali og’riqlar uchun giyohvand moddalarni iste’mol qilgan.
Bu uning o’limi oson bo’lgan degani emas. U o‘tib ketguncha o‘pkasi zo‘rg‘a ishlayotgan, qo‘l-oyog‘i qaltirar, ko‘zlari boshiga qaytib ketar edi… lekin menimcha, o‘sha paytdagidek xotirjam edi, desa bo‘lardi. Qanday bo’lmasin, uni kasalxonaga olib borib, uni barcha mashinalarga ulashdan ko’ra osonroqdir.
Ko’pchilik oxir-oqibat faol tibbiy aralashuvni rad etishi va tinchgina ketishni xohlashlari ajablanarli emas.
