Behruzbek Hamidov
Evolyutsiya va inson xatti-harakati. Topilmalar yuzma-yuz muloqot paytida go’zallik va joziba haqidagi tasavvurimizga ta’sir qiluvchi murakkab omillarni yoritib beradi. Bu hodisa shuni ko‘rsatadiki, “qarama-qarshiliklar o‘ziga tortadi” degan klişe tushunchasidan farqli o‘laroq, bizni ba’zi umumiy yuz xususiyatlariga ega bo‘lgan odamlarga qaratuvchi chuqurroq, ongsizroq harakat bor.
Ko’p yillar davomida psixologlar insonni jalb qilish sirlarini ochishga intilishdi va oldingi tadqiqotlar bizning jozibadorlikni idrok etishimizga ta’sir qiluvchi turli omillarga ishora qildi. Bu yuz xususiyatlarini o’z ichiga oladi, lekin bu xususiyatlar odamlar yuzma-yuz suhbatlarda ishtirok etadigan, turli xil ifodalarni namoyish etadigan va o’zlarining shaxsiyatlarini etkazadigan real hayotdagi o’zaro munosabatlarga qanday ta’sir qilgani to’liq aniq emas edi.
Ushbu sohadagi aksariyat tadqiqotlar ishtirokchilarni fotosuratlar yoki kompyuterda yaratilgan yuzlarni baholashni o’z ichiga oladi, ular ma’lumotli bo’lsa-da, haqiqiy hayotdagi o’zaro ta’sirlarning murakkabligini to’liq qamrab olmaydi. Yangi tadqiqot ishtirokchilar bir-birlarini shaxsan baholashlari mumkin bo’lgan yuzma-yuz muloqotni qo’llash orqali bu bo’shliqni bartaraf etishga harakat qildi. Ushbu yondashuv odamlarning dinamik, ko’p qirrali o’zaro ta’siriga duch kelganda jozibadorlikni qanday qabul qilishini yoritishga qaratilgan.
“Yuzning jozibadorligi odatda qiziqarli mavzu. O’ylaymanki, hamma nima uchun ba’zi yuzlar boshqalarga qaraganda jozibaliroq ekanligiga hayron bo’ladi. Biz, shuningdek, yuz tasvirlari va kompyuter tomonidan yaratilgan yuzlar reytingiga tayangan yuzning jozibadorligi haqidagi o‘tmish topilmalarini real hayotda, yuzma-yuz ko‘rinishda takrorlash mumkinmi yoki yo‘qligini aniqlamoqchi edik”, deb tushuntirdi bosh muallif Emi A.Z. Chjao, Kvinslend universitetida Psixologiya va evolyutsiya markazida PhD nomzodi.
Tadqiqot guruhi 682 ishtirokchi va 2285 tezkor tanishuv o’zaro ta’sirini o’z ichiga olgan tajriba o’tkazdi. Ushbu o’zaro muloqotlar davomida qarama-qarshi jins ishtirokchilari 3 daqiqalik suhbatlarda qatnashdilar, shundan so’ng ular bir-birlarini ikkita muhim jihat bo’yicha baholadilar: yuzning jozibadorligi va mehribonlik va tushunish.
Tadqiqotchilar faqat sub’ektiv hukmlarga tayanmagan. Shuningdek, ular yuzning erkakligi, o’rtachaligi va o’zaro hamkorlar o’rtasidagi o’xshashlik kabi ob’ektiv o’lchovlardan foydalangan holda ishtirokchilarning yuz tasvirlarini tahlil qildilar. Ushbu yondashuv bizning jozibadorlik va boshqa shaxslararo fazilatlar haqidagi tasavvurlarimizga nima ta’sir qilishini aniqroq va aniqroq tushunishga qaratilgan.
Chjao va uning hamkasblari geometrik o’rtacha yuzga ega bo’lgan shaxslar o’zaro hamkorlikdagi sheriklari tomonidan doimiy ravishda yanada jozibali deb baholanishini aniqladilar. Ushbu topilma normaga to’g’ri keladigan yuzga ega bo’lishning ma’lum bir jozibasi borligini ko’rsatadi.
Biroq, tadqiqotchilar yuzning o’rtachaligi va yuz o’xshashligining rollarini birgalikda ko’rib chiqishganda, nuansli vahiy paydo bo’ldi. Ma’lum bo’lishicha, o’rtachalik jozibadorlikni idrok etishga sezilarli ta’sir ko’rsatgan bo’lsa-da, yuzning o’xshashligi ham hal qiluvchi rol o’ynagan. O’zaro munosabatlardagi hamkasblariga o’xshash yuz xususiyatlariga ega bo’lgan hamkorlar yanada jozibali deb topildi. Bu shuni ko’rsatadiki, ba’zi umumiy yuz xususiyatlarini baham ko’rish odamning jozibadorligini oshirishi mumkin.
Etnik kelib chiqishi diqqatga sazovor joylarga ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil edi. Ishtirokchilar boshqa millat vakillariga nisbatan bir xil millatga mansub hamkorlar tomonidan yuz jozibadorligi bo‘yicha yuqoriroq reytinglarga ega bo‘lishdi. Bu shuni ko’rsatadiki, etnik kelib chiqishi baham ko’rgan shaxslar uchun asosiy afzallik bo’lishi mumkin.
Qizig’i shundaki, tadqiqot yuzning erkakligining jozibadorlikka ta’siri jinsga bog’liqligini ko’rsatdi. Erkaklarda yuzning erkakligi yuqori bo’lganligi yuzning jozibadorligini oshirish bilan bog’liq edi. Aksincha, ayollarda yuzning yuqori erkakligi teskari ta’sir ko’rsatdi, bu esa jozibadorlik reytinglarining pasayishiga olib keldi. Biroq, tadqiqotchilar etnik va etnik muvofiqlikni hisobga olganlarida, erkak ta’siri yo’qoldi.
Tadqiqot nafaqat jismoniy jozibadorlikdan tashqari, mehribonlik va tushunish hissini ham o’rgandi. Yuzning o’rtachaligi mehribonlik va tushunish baholarini bashorat qilmasa-da, yuz o’xshashligi. Ishtirokchilar yuz xususiyatlariga ega bo’lgan sheriklarni mehribon va tushunarli deb baholadilar, bu o’xshashlik qarindoshlik va ishonchlilik tuyg’usini rivojlantirishi mumkin degan fikrni kuchaytirdi.
“Biz ishtirokchilar o’rtacha yuzlari va yuzlari o’zlarinikiga o’xshash bo’lgan sheriklarni yanada jozibali deb baholaganini aniqladik”, dedi Chjao PsyPost. “Odamlar yuzlari oʻxshash sheriklarni millatidan qatʼi nazar, bir-birlarini mehribonroq deb baholadilar. Bizning topilmalarimiz shuni ko’rsatadiki, odamlarning yuzning o’rtachaligini afzal ko’rishlari yuzning o’xshashligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, bu esa ularga o’xshaganlar bilan qarindoshlik, qulaylik va tanishlik hissini uyg’otadi.
“Bizning natijalarimiz ayniqsa qiziq, chunki tadqiqotimiz faqat yuz belgilari orqali yuz xususiyatlarini (ya’ni o‘rtachalik, o‘xshashlik va erkaklik) o‘lchadi. Ta’sirchanki, yuz tuzilishining o‘zi odamlar suhbatlashayotgan va yuzlarini dinamik ravishda harakatlantirayotgan qisqa, shaxsan o‘zaro muloqotlar paytida berilgan baholarni bashorat qilishi mumkin”.
Har qanday ilmiy tadqiqotda bo’lgani kabi, tadqiqot ham ba’zi cheklovlarga ega. Ushbu tadqiqot bebaho tushunchalarni taqdim etsa-da, kuzatilgan ta’sirlar nisbatan kichik edi. Haqiqiy hayotdagi o’zaro ta’sirlar tabiatan murakkab bo’lib, yuz xususiyatlaridan tashqari turli omillar ta’sirida. Bundan tashqari, tadqiqot geteroseksual o’zaro ta’sirlarga e’tibor qaratdi va bu topilmalar turli munosabatlar dinamikasiga qanday tatbiq etilishi haqida savollar qoldirdi.
“Yuz xususiyatlarini hisoblash uchun faqat yuz tuzilishi ma’lumotlaridan foydalanayotganimizni hisobga olsak, bu ko’z, teri, soch rangi va boshqalar kabi xususiyatlarni hisobga olmaymiz”, deb tushuntirdi Chjao. “Bizning kelgusi tadqiqotimiz joriy tadqiqot natijalari butun tasvirdagi ma’lumotlar bilan takrorlanishini aniqlash uchun ishtirokchilar tasvirlaridan ma’lumot olish uchun chuqur neyron tarmoqlardan foydalanishni o’z ichiga oladi.”
“Bizning tadqiqotimiz odamlarning yuz o’xshashligini afzal ko’rishini aniqlagan bo’lsa-da, biz bu afzallik haqiqiy turmush o’rtog’ini tanlashga olib keladimi yoki yo’qligini bilmaymiz. Shunday ekan, er-xotinlarning yuzlari o‘xshashmi yoki yo‘qligini tekshirish maqsadga muvofiqdir”.
Izzattillo Islomov
