So’nggi yillarda G’arb ijtimoiy nutqida hukmronlik qilgan g’oyalardan biri bu madaniyatni bekor qilishdir. U ko’pincha so’z erkinligini cheklash va ijtimoiy tarmoqlar va ish joyida tsenzurani rag’batlantirish uchun tanqid qilinadi. Eng yomon holatda, odamlar omma oldida nomaqbul fikrlarni bildirgani uchun ishdan bo’shatilishi mumkin.

So’nggi yillardagi diqqatga sazovor misollar orasida yozuvchi JK Roulingning jinsiy va gender haqidagi qarashlari tufayli “bekor qilinishi” kiradi. Eng so’nggidan – amerikalik va britaniyalik komediyachilar Deyv Chappelle, Jimmi Karr va Riki Gervaisning jinsiy ozchiliklar haqidagi bahsli bayonotlari tufayli tomoshabinlarning komediya dasturlarini olib tashlash talablari.

Ushbu pretsedentlar psixologlarni kulgi va komediyaning tabiatini o’rganishga, qanday hazil nomaqbul deb hisoblanishi mumkinligini tushunishga undadi. Endi nima haqida hazil qila olasiz va agar stend-up komediyasi minalangan maydonda yurishga aylansa, bu sizga kulgili tuyuladimi? Kreyg Xarper, PhD, tushuntiradi.

QOIDALARNI BUZISH – ASOSIY KOMEDIYA

Kolorado Boulder universitetining psixologiya professori va hazil tadqiqot laboratoriyasi direktori Piter MakGrou 2010 yilda hazilda “ruxsat beruvchi qoidalarni buzish” nazariyasini ishlab chiqdi.

U komediya jamiyat tomonidan ma’qullangan va qoralangan narsa o’rtasida oraliq pozitsiyani egallaydi, degan g’oyaga asoslanadi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, hazilda qandaydir ijtimoiy normaga paradoks yoki ziddiyat bo’lmasa, kulgili bo’lmaydi.

Olimlar uchta shartni o’ylab topishdi, ularsiz bayonot kulgili bo’lmaydi:

• komediyachi tasvirlayotgan vaziyat qandaydir qoidalarni buzish yoki ijtimoiy me’yorlarga tahdidni anglatadi;
• Bundan tashqari, vaziyat umuman zararsiz ko’rinadi;
• Hazilda sodir bo’layotgan voqealarning bu ikki ko’rinishi organik ravishda birlashtirilgan.

Yaxshi misol – jangovar o’yin. Ishtirokchilarning xatti-harakati tomoshabinlarga zo’ravonlikni eslatadi (bu jamiyat tomonidan qoralanadi), lekin u o’ynoqi tarzda sodir bo’ladi, bu sodir bo’layotgan narsalarni yumshatadi.

Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, hazil ruxsat etilgan va taqiqlangan narsalar o’rtasidagi muvozanatni saqlashga yordam bera olmaydi. Agar bunday bo’lmasa, hazillar juda zerikarli va zararsiz hisoblanadi, hech qanday ziravorlar yo’q.

Ammo shu bilan birga, bekor qilish madaniyatida komediyachi irqchi yoki jinsiy stereotipni ma’qullayotgandek ko’rsatgan hazil tomoshabinlar tomonidan haqoratli deb hisoblanishi mumkin.

HAZILLARNI HAM BEKOR QILISH MUMKIN

Hazil muallifi ba’zi ijtimoiy nomaqbul xatti-harakatlarni ma’qullayotgan bo’lishi mumkin, deb gumon qilgan odamlar g’azablanishlari va ma’ruzachini tanqid qilishni xohlashlari mumkin. Shu bilan birga, ular axloqiy sabablarga ko’ra qoralovchi pozitsiyani egallaydilar. Bu ular ma’ruzachini “bekor qilishga” harakat qilayotganining aniq belgisidir.