Zararli xarakter

“Uning fe’l-atvori yomon”, “U juda qizg’in!”, “U do’stona munosabatda” … Biz qanchalik tez-tez qayta ko’rib chiqilmaydigan hukm chiqaramiz. Va ba’zida biz o’zimizni muhrlab qo’yamiz, o’zgarish uchun imkoniyat bermaymiz. Ammo bizning hissiy dunyomizda hamma narsa unchalik mustahkam va aniq emas.

“Xarakter – bu xulq-atvor strategiyalari majmuasi va biz uchun kutilmagan yoki stressli vaziyatni engishning eng yaxshi usullari, his-tuyg’ular bu murakkab kompleksning bir qismidir”, deb tushuntiradi hissiyotga yo’naltirilgan terapevt Svetlana Timofeeva. “Va yomon xulq-atvor, odamlar uni chaqirishadi, bu uning “baxtli egasi” uchun ham, uning atrofidagilar uchun ham azob-uqubatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan xatti-harakatlarning namoyonidir.”

Birovning fe’l-atvoridan norozi bo’lsak, biz uning his-tuyg’ularini ko’rsatish usulini yoqtirmasligimizni, uning atrofida o’zimizni noqulay his qilishimizni va ba’zan hatto xavfli ekanligimizni bildiramiz. U bu hissiy portlashlarni o’zi tartibga sola oladimi? Birinchidan, keling, his-tuyg’ular qaerdan kelib chiqqanligini va ular nima ekanligini tushunishga harakat qilaylik.

ASOSIY JIHOZLAR VA SOZLASH

Asosiy his-tuyg’ular bizda hali bachadonda bo’lganimizda paydo bo’ladi. Embrion atrof-muhit ta’siriga reaksiyaga kirishadi, 9-haftada u amniotik suyuqlikning ta’mini taniydi, 16-haftada u tovushlarni eshitadi, 25-haftada u yorug’likni sezadi, ba’zi hislar unga yoqimli, boshqalari esa yo’q. Bu kelajakdagi his-tuyg’ularning asosidir, – deydi Svetlana Timofeeva. 

– Tug’ilgandan so’ng, bolaning miyasi faol rivojlanishda davom etadi, jumladan, hissiy intellekt va hamkorlik qilish qobiliyatini shakllantirish uchun mas’ul bo’lgan singulat girus. Bola o’zining bog’lanish ehtiyojlariga javob beradigan kattalar bilan qanchalik ko’p empatik aloqada bo’lsa, miyaning bu sohasidagi aloqalar shunchalik xilma-xil bo’ladi.

Bu kelajakda his-tuyg’ularingizni tartibga solishga, atrofingizdagi odamlar bilan aloqa o’rnatishga va uni saqlab qolishga va stressni osonroq engishga yordam beradi.

Psixologlar bizda qancha asosiy hissiy holat borligi to’g’risida kelisha olmaydi: tranzaktsion tahlilda to’rttasi aniqlanadi – g’azab, qo’rquv, quvonch, qayg’u, ba’zan ularga beshdan birini qo’shish – sevgi. Hissiy yo’naltirilgan terapevt jirkanchlik va qiziqishni qo’shadi, bu bizni chaqaloqlikdan dunyoni o’rganishga undaydi.

Shuningdek, amaliyotchi psixologlar o’rtasida his-tuyg’ular nima va ularni his-tuyg’ulardan nimasi bilan ajratib turadiganligi haqida konsensus yo’q. Ba’zilar farq intensivlikda, boshqalari davomiyligida, boshqalari esa namoyon bo’lish darajasida ekanligiga ishonishadi. Bu haqiqatan ham shunchalik muhimmi, deb so’rashadi? Asosiysi, bizning tashqi ko’rinishlarimiz nima va tasniflash fan uchun qolsin.

Xarakter murakkab tuzilishdir. “Bu qo’zg’alish va inhibisyon psixofiziologik jarayonlarining tezligi bilan bog’liq bo’lgan tabiiy temperamentga asoslanadi”, deb tushuntiradi art-terapevt Anna Efimkina. “Keyin biz boshqalar uchun qulay bo’lgan xatti-harakatlar ko’nikmalarini qo’shamiz.

Xarakter – ota-onalar bizni shakllantirishga harakat qiladigan birinchi narsa, ba’zi his-tuyg’ularning namoyon bo’lishini taqiqlaydi va boshqalarning namoyon bo’lishini kuchaytiradi, shu bilan birga jamiyatga e’tibor beradi. Biz o’z mikrojamiyatimizni – oilamizni dunyoga tark etganimizda, biz boshqa odamlarga, ularning his-tuyg’ulari va his-tuyg’ularini ifodalash usullariga duch kelamiz.