O’qishga o’rgatishda kognitiv yondashuvning mohiyati, afzalliklari va strategiyalari

O’qish – bu juda murakkab jarayon bo’lib, u turli xil aqliy operatsiyalarni (orientatsiya, tahlil, sintez, xulosa, ko’paytirish) bajarishni talab qiladi. O’qish natijalari bilim olish va shaxsiy rivojlanishdir. Va bu natijalarni iloji boricha samarali qilish uchun o’qishni o’rgatishda kognitiv yondashuv qo’llaniladi. Bu fikrlashning moslashuvchanligini rivojlantirishga yordam beradi, shuningdek, o’qish natijasida olingan ma’lumotlarni malakali qayta ishlash va ulardan foydalanishga yordam beradi.

Kognitiv yondashuvning mohiyati

Bu metodning mohiyati shundan iboratki, o‘rganishda barcha jihatlarga – axborotni idrok etish, egallash, qayta ishlash, tizimlashtirish, saqlash va undan foydalanishga birdek e’tibor qaratiladi. O’qishni kognitiv o’rgatishning asosiy printsipi o’qitishda ongga va o’quvchi o’qish jarayonida faol ishtirokchi sifatida harakat qilishini tushunishga qaratilgan. Bu o’quvchining o’qish jarayonida faolligini ko’rsatadi.

Kognitiv yondashuv bilan tanqidiy fikrlash, psixikaning hissiy sohasi, aql-zakovat va umuman shaxsning rivojlanishi sodir bo’ladi. O’quvchi shaxsiy baholash yordamida matnni ijodiy qayta ko’rib chiqish qobiliyatini rivojlantiradi. Bundan tashqari, kognitiv yondashuv yuqori darajadagi aks ettirishni o’z ichiga oladi.

Kognitiv treningning afzalliklari

O’qitishning bu turida o’qituvchi muammoli vaziyatlar yaratadi va o’quvchilarga yechim topish bo’yicha topshiriqlar beradi. Bu mustaqil qidiruv ishlarining optimal kombinatsiyasini va tayyor xulosalarni o’zlashtirishning samarali jarayonini ta’minlaydi. Natijada o‘quvchilarning bilish mustaqilligi shakllanadi, tafakkuri har tomonlama rivojlanadi, bilish qobiliyatlari kengayadi.

Ushbu turdagi mashg’ulotlar nafaqat ma’lumotni qabul qilish, balki dunyoqarashni shakllantirish va intellektual qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bundan tashqari, bu yondashuv fikrlash va harakat mustaqilligini rivojlantirishga yordam beradi, o’quv jarayonini mustaqil boshqarish va uning natijalarini baholash istagini yaratadi. Shaxsning ma’naviy va ijtimoiy rivojlanishi sodir bo’ladi.

O’qishni o’rgatishda kognitiv qobiliyatlar

O’quv jarayonida o’quvchining kognitiv qobiliyatlari muhim rol o’ynaydi. Bu bilimlarni mustaqil egallash, aqliy idrok etish va axborotni qayta ishlash qobiliyatining nomidir. Kognitiv yondashuv bilan kishi quyidagilarni o’rganadi:

• turli xarakterdagi muammolarni hal qilish;
• mantiqiy fikr yuritish;
• turli vaziyatlardan chiqish yo’lini izlash;
• olingan bilimlarni tizimlashtirish;
• axborotni qayta ishlashning statistik usullarini qo’llash.

Bularning barchasi o’qish paytida o’qituvchi turli fikrlarni tahlil qilish, yonma-yon joylashtirish, taqqoslash, aniqlashtirish va umumlashtirishni taklif qilishi tufayli mumkin bo’ladi.

O’qish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun kognitiv strategiyalar

O’qituvchi kognitiv strategiyalarni amalga oshirish uchun turli xil usullardan foydalanadi:

• umumiy xususiyatlar va xususiyatlarni ajratib ko’rsatish;
• matnda keltirilgan faktlarni aniqlash, taqqoslash va tasniflash;
• taqqoslash;
• materialni umumlashtirish, tizimlashtirish;
• chegirma;
• xulosalar shakllantirish;
• Tanqidiy baholash;
• batafsil ma’lumot;
• misollar keltirish;
• g’oyalar va echimlarni ishlab chiqish;
•  dalil va dalillarni izlash.

Ushbu usullarning barchasi o’qish maqsadlariga tez va samarali erishish va faoliyat strategiyalarini samarali qurish qobiliyatini olishga qaratilgan. Fikrlash, xabardorlik va mulohaza yuritish o’quvchilarga o’zlarining ta’lim yo’llarini oqilona qurishga imkon beradi.

Kognitiv yondashuv quyidagi strategiyalardan foydalanadi:

• Rejalashtirish. Talaba bashorat qiladi, asosiy jumlalarni qidiradi va asosiy narsalarni ta’kidlaydi.
• Ijro. Talaba dastlabki ma’lumotlar diagrammalarini tuzadi, bog’lanishlar hosil qiladi va olingan ma’lumotlarni o’z bilimlari bilan bog’laydi.
• Boshqaruv. Tayanch so’zlar, xulosa jumlalari va matnning muhim bo’laklari ajratib ko’rsatiladi va talaba eslatma va belgilar qo’yadi.
• Urug’lantirish. Bu olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va xulosalar chiqarishni o’z ichiga oladi.

Har bir strategiyaning o’ziga xos xususiyati va mazmuni bor va bu xususiyatlar, matn, o’quvchi va boshqa omillarga bog’liq.