Nima uchun biz ba’zi voqealarni boshdan kechiramiz yoki tashvishlanamiz? Nega biz turli omillar ta’sirida har qanday his-tuyg’ularni boshdan kechiramiz? Ularning tabiati qanday? Bunday savollar ertami-kechmi odamni qiziqtira boshlaydi. Ayniqsa, qandaydir vaziyat yoki hodisa ongda chuqur iz qoldirib, psixologik holatga ma’lum darajada ta’sir etsa. Kuchli tajribalar bizni nima uchun o’zimizni his qilayotganimizni so’rashga majbur qiladi. Bu boradagi tadqiqotlar 20-asr boshidan jadal olib borildi. Ammo tadqiqotchilar turli xil hissiy ko’rinishlarning kelib chiqishi bo’yicha umumiy fikrga kelishmagan. Ushbu maqolada biz mahalliy va xorijiy psixologlar va psixoanalistlar tomonidan taklif qilingan hissiyotlarning asosiy nazariyalarini ko’rib chiqamiz.

Inson koinotning bir qismidir

Qadimgi Xitoyda ular his-tuyg’ularning tabiatini tushuntirishga harakat qilishdi. Psixik hodisalar haqidagi ta’limotlar koinot haqidagi bilimlarga asoslangan edi. Inson kosmosning bir qismi va organizm ichidagi organizm kabi mavjud deb taxmin qilingan. Shu bilan birga, uning psixikasi yaxlit kosmos sifatida bir xil miqdordagi strukturaviy darajalarga ega va tashqi dunyo bilan munosabatlar uning ichki holatlarini belgilaydi. Biroq qadimgi xitoy mutafakkirlari hukmlarining ilmiy asoslari yo‘q edi.

Hissiyotlar evolyutsiya jarayonida paydo bo’lgan

Bu faraz Charlz Darvin tomonidan ilgari surilgan. Uning nazariyasi birinchi ilmiy asoslangan. 1872 yilda Darvin “Odam va hayvonlarda his-tuyg’ularning ifodasi” asarini nashr etdi. Unda u hissiyotlar rivojlanishining evolyutsion yo’lini ko’rsatadi va hissiy holatlarning fiziologik ko’rinishlarining kelib chiqishini tushuntiradi. Uning ta’kidlashicha, foydali his-tuyg’ular mavjud va mavjud bo’lganlar mavjud bo’lib, ular mavjud bo’lish uchun kurashda odam rivojlanadigan turli reaktsiyalarning qoldiq hodisalarini ifodalaydi. Psixologiyadagi ko’pgina zamonaviy his-tuyg’ular nazariyalari ham psixik ko’rinishlarning kelib chiqishini evolyutsiya jarayoni bilan bog’laydi.

Simonovning hissiyotlarning axborot nazariyasi

P. V. Simonovning ilmiy ishlari juda katta shuhrat qozondi. U hissiy tajribalar haqiqiy ehtiyoj, uning sifati va hajmi, shuningdek, uni qondirish ehtimolini sub’ektiv baholash asosida paydo bo’lishini taklif qildi. Ehtiyojni qondirish ehtimolini baholashda odam mavjud tajriba va ma’lumotlarga asoslanadi.

Simonov hissiyot formulasini yaratdi: E = P (In – Is). Bu shuni anglatadiki, hissiyot ehtiyojning mahsuli va uni qondirish uchun zarur bo’lgan va mavjud bo’lgan ma’lumotlar o’rtasidagi farqga tengdir. Shunday qilib, u insonning psixologik hissiyotining mavjudligini, chuqurligini va tabiatini hisoblab chiqdi.

Simonov tomonidan taklif qilingan formuladan kelib chiqadi:

• tuyg’u faqat ehtiyoj paydo bo’lganda paydo bo’ladi;
• agar zarurat va etarli miqdordagi ma’lumot mavjud bo’lsa, hissiyotning paydo bo’lishi haqida gapirish mantiqan;
• ma’lumot yetishmasa yoki uning to’liq yo’qligi bo’lsa, salbiy his-tuyg’ular, ko’p yoki ortiqcha bo’lsa (dastlabki ma’lumotlar bir xil yoki zarur bo’lganidan ko’p bo’lsa) ijobiy his-tuyg’ular paydo bo’ladi.

Lazarning hissiyotlarning kognitiv nazariyasi

1990-yillarda Richard Lazarus kognitiv nazariyani ishlab chiqdi, unga ko’ra har bir his-tuyg’u fikrlar fonida sodir bo’ladi. Biror kishi vaziyat yoki hodisani tushunadi, tananing ma’lum bir reaktsiyasi paydo bo’ladi va shundan keyin hissiyot paydo bo’ladi. Masalan, odam orqasidan qadam tovushlarini eshitadi, u tahdid haqida o’ylaydi, yuragi tezroq ura boshlaydi va qo’rquv paydo bo’ladi. Ya’ni, Lazar nazariyasiga ko’ra, his-tuyg’ular tananing fiziologik ko’rinishlari bilan bevosita bog’liq bo’lib, nima sodir bo’layotganidan xabardor bo’lish natijasida shakllanadi.

Anoxinning his-tuyg’ularning biologik nazariyasi

C.Darvinning evolyutsiya nazariyasiga asoslanib, P.K. Anoxin, ijobiy va salbiy his-tuyg’ular harakatlar yoki hodisalardan kutilgan natijalar va olingan natijalarni taqqoslash natijasida paydo bo’lishini taklif qildi. U hissiy holatlarni evolyutsiya mahsuli, atrof-muhitdagi hayotga moslashish omillari sifatida ifodalaydi. Uning fikricha, savol hissiyotlarning biologik va fiziologik foydaliligi tananing faoliyatida nimani anglatadi. Anoxin hissiy tuyg’ular evolyutsiya jarayonini optimal chegaralarida ushlab turish vositasi deb hisoblaydi.

Hissiyotning kognitiv nazariyalari

Ko’pgina tadqiqotchilar his-tuyg’ularning tabiatini o’rganishda fiziologik qo’zg’alish va kognitiv baholash o’rtasidagi bog’liqlikka tayanadilar. Arnold nazariyasiga ko’ra, his-tuyg’ular inson psixikasiga har qanday voqealar ketma-ketligining ta’siri natijasiga aylanadi. Shexterning fikriga ko’ra, fiziologik qo’zg’alish sodir bo’lganda, odamda uni baholashga ehtiyoj paydo bo’ladi. Baholash shakllantirilgandan so’ng, hissiy idrok paydo bo’ladi.

xulosalar

Bir maqolada his-tuyg’ularimizning tabiatini u yoki bu tarzda tushuntiradigan barcha nazariyalarni ko’rib chiqish juda qiyin. Barcha ilmiy ishlar e’tiborga loyiqdir va masalani o’zingiz tushunishingiz uchun siz turli vaziyatlarda hissiy ko’rinishlarni oqlash uchun eng yaqin yondashuvni tanlashingiz mumkin. Hatto bir nechta zamonaviy nazariyalarning mohiyatini qisqacha o’rganib chiqib, biz hissiyotni aytishimiz mumkin:

• har qanday hodisaga reaktsiya bo’lgan tananing fiziologik faoliyati natijasida paydo bo’lishi mumkin;
• fikrlash va ruhiy reaktsiyaning natijasi bo’lishi mumkin;
• har qanday holatda, u faol miya faoliyati natijasida paydo bo’ladi.

Tuyg’ularning paydo bo’lishining tabiati, albatta, qiziqarli va juda muhim savol. Insonning asosiy his-tuyg’ularini tushunish ham muhimdir. Vikiumning “Hissiy intellekt” kursi aynan shu narsaga bag’ishlangan. U his-tuyg’ularning namoyon bo’lish jihatlarini tushuntiradi, simulyatorlar va video darslarni o’z ichiga oladi. Ushbu kurs sizga hissiy intellekt sohasida asosiy bilimlarni olish, odamlarning his-tuyg’ularini tan olishni o’rganish va ular ostida nima yashiringanligini tushunish imkonini beradi.