Behruzbek Hamidov
Oldingi tadqiqotlar katta boylikka ega bo’lgan shaxslar o’zlarining axloqiy xatti-harakatlariga nisbatan ko’proq umidlarga ega bo’lishi mumkin degan fikrga ishora qilgan. Ko’pincha ” noblesse oblige ” deb ataladigan bu kontseptsiya ko’proq resurslarga ega bo’lganlar boshqalarga nisbatan yuqori axloqiy me’yorlar va saxiylik ko’rsatishi kerakligini ko’rsatadi. Biroq, bu hodisaning qanchalik mavjudligi va uning turli madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy kontekstlardagi o’zgarishlari hozirgacha deyarli o’rganilmagan.
Tadqiqot uchta alohida tadqiqotdan iborat bo’lib, ularning har biri axloqiy umidlar va boylikning turli jihatlarini o’rganishga mo’ljallangan.
Birinchi tadqiqotda Amerika Qo’shma Shtatlaridan 2110 respondent Amazon Mechanical Turk orqali ishtirok etdi. Xitoyda Shandun universiteti tomonidan boshqariladigan shunga o’xshash so’rovda qo’shimcha 923 respondent ishtirok etdi. Ishtirokchilar turli xil ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega (yuqori SES yoki past SES) shaxslar tomonidan sodir etilgan axloqsiz xatti-harakatlarni tavsiflovchi vinyetkalarni (qisqa hikoyalar) o’qib chiqdilar va bu xatti-harakatlarning maqbulligini, jamiyatga e’tirof etilgan zararini va boshqa kontekstlarda axloqsiz xatti-harakatlarning diagnostikasini baholadilar.
Amerika Qo’shma Shtatlarida ham, Xitoyda ham respondentlar SES darajasi past bo’lgan shaxslarga nisbatan yuqori SES darajasiga ega shaxslar tomonidan sodir etilgan axloqsiz xatti-harakatlarni kamroq maqbul, zararli va axloqiy bo’lmagan tendentsiyalardan ko’proq ko’rsatishdi. Qizig’i shundaki, bu ta’sirlar ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli past bo’lgan ishtirokchilar orasida ko’proq namoyon bo’ldi.
2-tadqiqotda Amerika Qo’shma Shtatlaridan jami 2243 respondent Amazon Mechanical Turk orqali ishtirok etdi. Ishtirokchilarga “diktator o’yini” deb nomlanuvchi stsenariy taqdim etildi. Ushbu stsenariyda respondentlar ham taqsimlovchi, ham oluvchining yillik daromadlari haqida ma’lumot oldilar.
Keyin ishtirokchilardan ajratuvchi oluvchiga (0 dan 100 dollargacha) o’tkazishi kerak bo’lgan tegishli miqdordagi pulning me’yoriy kutilishini ko’rsatish so’ralgan. Bu vazifa taqsimlovchi va oluvchining daromadlari asosida saxiylikdan jamiyatning umidlarini o’lchashga qaratilgan edi.
Ishtirokchilarning fikricha, daromadi past bo’lgan taqsimlovchilar kamroq, yuqori daromadlilar esa, oluvchining daromadidan qat’i nazar, ko’proq berishi kerak. 1-tadqiqotga muvofiq, bu ta’sirlar pastroq ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega bo’lgan ishtirokchilar orasida ko’proq namoyon bo’ldi.
3-tadqiqotda Amerika Qo’shma Shtatlaridan Amazon Mechanical Turk orqali yollangan 837 ishtirokchi ishtirok etdi. Tadqiqotchilar millionerlar orasida saxiylikni idrok etishni chuqurroq o‘rganishdi va odamlar ulardan nima kutayotgani va ular aslida nima qilayotgani o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etishni maqsad qilgan. Buning uchun ular millionerlar ishtirokidagi taqsimot o’yinidagi haqiqiy ma’lumotlardan foydalanganlar.
Ishtirokchilarga millionerlarning taqsimot o’yinlarida berish xatti-harakatlarini o’rgangan yaqinda o’tkazilgan tadqiqot metodologiyasi haqida ma’lumot berildi . Ulardan millionerlar mavjud miqdorning 28 foizini (100 yevro) tashkil etadigan “odatiy” sovg‘adan ko‘proq yoki kamroq berganligini (yoki berishi kerakligini) baholash so‘ralgan.
Tadqiqotchilar empirik umidlar yoki odamlar millionerlarning haqiqatda berganiga ishongan narsalar, ular bu badavlat odamlar berishi kerak bo’lgan narsadan doimiy ravishda past ekanligini aniqladilar . Odamlar millionerlar qilishlari kerak bo’lgan narsalar va ular aslida nima qilganiga ishonishlari o’rtasidagi bu uzilish, ayniqsa, stsenariylardagi millionerlar kam daromadli odamlar bilan muloqot qilganda sezilarli bo’ldi.
Ko’pgina ishtirokchilar millionerlar “kambag’al sheriklarga” to’liq pul berishlari kerak , deb hisoblashdi. Ammo kam sonli ishtirokchilar buni millionerlar qilganiga ishonishdi. Biroq, tajriba o’tkazilganda, millionerlarning deyarli yarmi, aslida, “kambag’al sheriklar” ga to’liq pul bergani kuzatildi. Muxtasar qilib aytganda, odamlar millionerlarning haqiqiy saxiyligini qadrlamaslikka moyil edilar.
“Elita a’zolarining xatti-harakati sifatida biz tushunadigan narsalar va ular qanday yo’l tutishlari kerakligi haqida o’ylayotganimiz o’rtasidagi tafovut ular tomonida deyarli avtomatik kamchilikka olib keladi”, dedi Trautmann PsyPost nashriga. “Biz shuni bilishimiz kerakki, elitalar, umuman olganda, oddiy odamdan ko’ra axloqsiz yoki xudbin emas.”
“Elita a’zolari uchun natijalar zodagonlarning majburiyatini bildiradi . Xohlasa ham, xohlamasa ham ular yuqori axloqiy me’yorlarga rioya qilishadi. Bu bo’lajak elitaga, xususan, oliy ta’lim va kasb-hunar ta’limi muassasalariga etkazish uchun muhim xabar bo’ladi.
Ushbu tadqiqotlar ijtimoiy-iqtisodiy holat va ijtimoiy umidlar o’rtasidagi munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etsa-da, ularning cheklovlarini tan olish muhimdir. Misol uchun, tadqiqot Amazon Mechanical Turk platformasidagi respondentlar kabi vakil bo’lmagan namunalarga tayangan. Kelajakdagi tadqiqotlar ushbu topilmalarni yanada kengroq miqyosda tasdiqlash uchun ko’proq turli va vakillik populyatsiyalarini o’z ichiga olishi mumkin.
Bundan tashqari, badavlat shaxslarning jamiyatdagi o’zlarining ijobiy mavqelariga qanday erishganligi haqidagi tasavvurlar mamlakatlar va madaniyatlarda farq qilishi mumkin, bu kuzatilgan ta’sirga potentsial ta’sir ko’rsatishi mumkin. Turli madaniy kontekstlarda ushbu nuanslarni yanada tadqiq qilish noblesse oblige dinamikasini ko’proq yoritishi mumkin .
Izzattillo Islomov
