Dunyodagi barcha daholar va eng buyuk iste’dod sohiblari ruhiy kasalliklarga duchor bo’lgan degan fikr uzoq vaqtdan beri keng tarqalgan. Buning uchun juda ko’p dalillar mavjud. Misol uchun, Van Gog (shizofreniya bilan og’rigan) qulog’ini kesib, sevimli ayoliga berdi, Xeminguey va Motsart quvg’in manikasi, Gogol esa doimiy, og’ir depressiyaga uchradi. Nikola Tesla obsesif-kompulsiv kasallikdan, Isaak Nyuton paroksismal shizofreniyadan, Jim Kerri depressiyadan aziyat chekdi. Ta’riflangan holatlarda daho ruhiy kasallik bilan parallel ravishda bordi.

2014 yilda aktyor Robin Uilyams paranoyya holatida o’z joniga qasd qildi. Keyin ko’plab ommaviy axborot vositalari uning iste’dodi va aqldan ozganligi o’rtasidagi bog’liqlikni muhokama qilishdi. Jurnalistlarning ta’kidlashicha, Uilyams uzoq yillar ketma-ket giyohvand moddalar va kuchli spirtli ichimliklar iste’mol qilgan, shuningdek, uzoq vaqt davomida depressiyadan davolangan.

Dahomi yoki aqldan ozganmi? Olimlarning fikri

20-asrning psixologlari va psixiatrlari ko’p yillar davomida daho va ruhiy kasalliklar o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganishdi. Yillar davomida bu mavzuda yuzlab ilmiy maqolalar yozildi. 1998 yilda Kanadaning Makmaster universiteti olimlari ruhiy salomatlik va g’ayrioddiy qobiliyatga oid 29 ta tadqiqotni solishtirdilar. Natija: 9 ta holatda bog’liqlik isbotlangan, 15 holatda umuman aloqa yo’q, yana 5 tasi aniq javob berishga imkon bermadi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, o’rganish mezonlari noaniq va aniq umumiy metodologiya mavjud emas.

Natijalarning noaniqligining sababi bevosita tadqiqot mavzusiga bog’liq. Insonning ijodiy salohiyatini o‘lchash har jihatdan murakkab. Misol uchun, 2011 yilda Shvetsiyalik psixologlar ijodiy odamlarning bipolyar buzuqlikdan aziyat chekish ehtimoli boshqalarga qaraganda 1,35 baravar yuqori ekanligini aniqladilar. Bu erda ijodkorlar orasida dizaynerlar, musiqachilar, rassomlar, yozuvchilar, fotosuratchilar, olimlar va boshqalar – auditorlar, kotiblar, buxgalterlar va boshqa mutaxassislar bor. Ish jarayonida ijodkorlik darajasi ishda tushuntirilmaydi.

Tadqiqot natijalaridan noaniq: yo san’atkorlar va musiqachilar aslida bipolyar buzuqlikdan tez-tez aziyat chekishadi, yoki buxgalterlar va boshqa “buxgalterlar” bu kasallikka qarshi tabiiy immunitetga ega. Shu bilan birga, ijodiy va ijodiy bo’lmagan kasblardagi odamlar ko’pincha tashvish, depressiya va shizofreniya bilan bir xil darajada azoblanishi aniqlandi.

Daho va jinnilik o’rtasidagi bog’liqlik isbotlanmagan

Ruhiy kasalliklar va iste’dod o’rtasidagi bog’liqlik g’oyasi ham Kay Redfild Jeymison tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga asoslanadi. U 47 nafar yozuvchi, rassom va shoirni sinovdan o‘tkazish va suhbatdan iborat edi. Bu jarayonda shoirlarning 50 foizdan ortig‘i hayotida bir yoki bir necha marta psixolog va psixiatrlarga yordam so‘rab murojaat qilgani aniqlandi. Tanqidchilarning ta’kidlashicha, bu faqat 9 kishi.

Amerikalik psixiatr Arnold Lyudvig ko’pchilikning ruhiy muammolari borligini isbotlash uchun mashhur kishilarning 2000 ga yaqin tarjimai hollarini o’rganib chiqdi. U o‘zini tutgan va bosiq odamlar ilm-fan bilan, ruhiy jihatdan beqaror odamlar esa turli xil ijodkorlik bilan shug‘ullanishini aniqladi. Ammo Lyudvig aqldan ozish va daho o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatmadi.

Ma’lum bo’lishicha, barcha daholarning aqldan ozganligiga to’g’ridan-to’g’ri dalil yo’q. Afsona uchun tushuntirish livanlik psixolog Arne Ditrix tomonidan berilgan. Gap shundaki, odamlar ko’proq ishonadilar va ongsiz ravishda faqat yaxshi eslab qolgan va yorqin his-tuyg’ularni uyg’otadigan narsalarni eng ehtimoliy deb hisoblashadi. Masalan, Virjiniya Vulfning o’z joniga qasd qilishi yoki Van Gogning fojiasi xotirjam, o’lchovli va keksalikka qadar yashaydigan ko’plab ijodkorlarga qaraganda tez-tez esga olinadi.

O’zlari ma’lum ruhiy kasalliklardan aziyat chekadiganlar ko’pincha barcha daholar aqldan ozgan deb ishonishadi. Depressiya holatidagi odam xuddi shu kasallik Edgar Allan Po, Mark Tven, Frans Kafka va Isaak Nyutonni ta’qib qilganini eslaydi.

Bizning davrimizda Ketrin Zeta Jons, Stiven Fray, Mel Gibson bipolyar buzuqlikdan aziyat chekmoqda va buni ko’pchilik biladi. Sog’lom odamlar, ba’zida aqliy salomatlik bilan iste’dod uchun pul to’lash kerakligini tushunishga qodir, ammo bu barcha daholar aqldan ozgan degani emas.

Ruhiy muammolar ko’pincha stress va salbiy his-tuyg’ularning kuchayishi fonida paydo bo’ladi, bu odam uni tark etmaydi. Miyani detoksifikatsiya qilish kursi stress darajasini pasaytirishga, salbiy fikrlardan xalos bo’lishga va shu bilan ruhiy salomatlikni saqlashga yordam beradi.