Behruzbek Hamidov
Zamonaviy dunyoda neyrolingvistika nafaqat nutq buzilishlarini o’rganadi. So’nggi bir necha yil ichida ushbu sohadagi mutaxassislar asta-sekin miya tadqiqotlariga o’tishdi. Gap shundaki, texnologiya rivojlanishi bilan miya faoliyatini o’rganish mumkin bo’ldi. Bunga EEG va MRI ham kiradi. Endilikda tadqiqotchilar ko‘z olmalarining mikro-harakatlarini kuzatuvchi qurilmalar yordamida nutq va miya faoliyati o‘rtasidagi bog‘liqlikni topishlari mumkin. Shuningdek, u miyada qanday faoliyat sodir bo’layotganini aniq tushunishga yordam beradi.
Bu kabi tadqiqotlar til o‘rganishning miyaga ta’sirini, shuningdek, o‘quvchilarning yondashuvlaridagi farqlarning oqibatlarini aniqlashga yordam berdi. Misol uchun, agar biror kishi faqat umumiy qabul qilingan qoidalarga e’tibor qaratgan holda tilni o’rgangan bo’lsa, unda birinchi navbatda uning miyasining o’ng yarim shari ishlatiladi. Agar tillarni o’rganayotganda, odam filmlarni tomosha qilish va ona tilida so’zlashuvchilar bilan muloqot qilish orqali ularga to’liq singib ketgan bo’lsa, unda miyaning ikkala yarim sharlari ham ishtirok etadi.
Zamonaviy neyrolingvistika miyaning tartibsiz va muntazam morfologiyani qanday qayta ishlashini o’rganishga ko’p vaqt sarflaydi. Bir qator tadqiqotchilarning fikricha, muntazam fe’llar o’rganilgan qoidalarga muvofiq takrorlanadi, tartibsiz fe’llar esa shunchaki xotiradan olinadi. Biroq, rossiyalik olimlar sezilarli farq yo’qligini aytishadi. Biroq, ushbu mavzu bo’yicha tadqiqotlar hali ham davom etmoqda.
Odamlar gapiradigan tillar miyaga qanday ta’sir qiladi?
Bolalar neyrolingvistikasi bu savolga javob berishga yordam beradi. Ingliz va rus tillarida ona tili bo’lgan bolalar morfologiyani boshqacha shakllantiradilar. Masalan, rus tilida so’zlashuvchi bola nutqni o’zlashtirish vaqtida yodlangan so’z shakllarida gapiradi. Va shundan keyingina ularning o’zgarishlarini asta-sekin o’zlashtiradi. Ingliz tilida ona tili bo’lgan bola nutq rivojlanishining boshida alohida so’zlarda gapiradi. Mutaxassislar bu xususiyatni “telegraf nutqi” deb atashadi. Boshqacha qilib aytganda, bola shunchaki ma’noga mos keladigan so’zlarni takrorlaydi va shundan keyingina ularni umume’tirof etilgan konstruktsiyalarga aylantiradi.
Chap-o’ng yarim sharning gipotezasi
Bu bir asrdan ortiq vaqtdan beri mavjud. Gap shundaki, o’ng yarim shar ijodiy vazifalarni yaxshiroq idrok etadi, chap yarim shar esa mantiqiy vazifalarni yaxshiroq bajaradi. Mutaxassislarning fikricha, bu juda soddalashtirilgan. Gap shundaki, tillarni o’rganishda miyaning turli sohalaridagi neyronlar ishtirok etib, ma’lum bir funktsional blokni tashkil qiladi.
Izzattillo Islomov
